Yidantɔɣim ( Yɛlizolilan Laɣafu)

E-Class

Yidantɔɣima (Yɛlizolilan Laɣafu) Pɔi ka o daa ti ʒini nam gbana zuɣu, Yidantɔɣim (Yɛlizolilan Laɣafu) daa nyɛla bɛ ni mi so ka o nyɛ Afa mbe Yɛlizoli. Di mini o daa nyɛ paɣabia maa, o daa pahila ninvuɣu shɛba ban mali yaa lala saha maa. Ka bɛ zori o ni daa mali baŋsim ashili zaŋ kpa Alikuraani.

Piligu

O ma Kpatu Naa Ashɛtu "Naawuni dijikini ku zo saa" daa nyɛla Naa Naa Andani Jɛŋgbariga bipuɣiŋga. "Yuɣimpini bili gɔhi n-tiligi ŋmɛri", Kpatu Naa Ashɛtu nyɛla Naa Yakubu Nantoo beli kpɛm'sani" nantoo chɛ biɛm ka mɔha gari kɔbiga, balim balim kɔligu ku cheei yom".

Dimbɔŋɔ n daa chɛ ka Naa Yakubu Nantoo nyɛ Yɛlizolilan Laɣafu ŋahiba. Yani ni daa lu, ka nam maa lu Kpatu Naa Ashɛtu dunnoli ni dama ŋuni daa nyɛ kpɛma.

Amaa o ni daa nyɛ paɣ'la zuɣu, o daa be katiŋ pam ni bi piigi o, dama paɣa kutooi nyɛ Yaan-Naa. Bɛ ni daa vihi baɣisi bɛ daa gbaai la Naa Suman Zoli, bilim bilim ku ŋma.

Din zuɣu lahabali ni daa yina wuhi ni Sumani ka bɛ gbaai ni o ʒini Yani gbana zuɣu, Yidantɔɣim daa niŋla suhupiɛlli ni Yani gbana na be bɛ zuliya ni. Alizimba dali ka Naa Sumani lɛbi Gbewaa Zuu, Gbuɣinli, tihi ni mɔrilana, zuɣusaa ni tiŋ'lana, andunia lana. Bɛ ni yeli Yaan-Naa Suman zoli kparigu naai, Yɛlizolilan laɣafu ŋun daa be o ŋahiba nam ŋɔ dibu shee nti pahi o nyaandoliba daa labimi kuli Yɛlizoli. Bɛ ni daa kuna, ka o zani o ma sani ni bi niŋ suhupiɛlli dama bɛ daŋ maa di nasara.

Yidantɔɣim ni kpe o ma sani, o ma daa bi larigi o nini. Bɛ ni puhi taba naai di fahimi, ka Yidantɔɣim yɛli "ni ti zuɣusuŋ ti daŋ maa nyɛ nasara". N ŋahiba Naa Suman Zoli di Yani gbana, ka Kpatu Naa Ashɛtu tuhi nintɔri sɔŋ tiŋa. Ka tim boli bia ni o zaŋmi saɣim na ti ti Yidantɔɣim ka o di ka labi yiŋa.

N dɔɣi bi'chɔɣifu, vi dima! Ooi Mma, taali bo ka n-tum ti diri n-ŋɔ vi? Ka Yidantɔɣim bohi. Ka o ma lahi tuhi sɔŋ n yɛli "di yi pa dabiɛm lana, bia ŋuni n lari o ba turi?" n di vi.

Ka daɣila a suhi piɛli mi a ŋahiba Miɛŋ Lana Yakubu ni bi nya Yani di maa? A dihi ma vi! Di yi pa ni nye paɣa zuɣu, mani n di tu ni n-nye Yaan-Naa ka a di nyɛ Yaan nabia, n zaɣisila Dagbaŋ nabihi ka kuli a ba ŋun daa nyɛ musulinsi baŋda dama baɣa daa yɛli ma ni nti yan dɔɣila dahinshɛli ninvuɣ timsili n yi kuli a ba.

Zuŋɔ, vi dima dama n daa niŋla yoli. A ŋahiba Yakubu ni tooi kpi ka bi di Yani, ka ti nyaangi maa kutooi lahi di Yani. Ka daɣila ŋɔ ka a booni nasara? A dihi ma vi! Bia so ni boli maa baa? Zaŋmi sohila saɣim n-ti Yidantɔɣim ka o di ka gbaai soli. Saha ŋɔ, Yelizoli Lana Laɣifu suhupiɛlli zom barigi, n kpalim la suhuyiɣisili, namboɣu ni yɔlitɛm. Ka o baŋ ni ʒilinsili n di o maa. Ni suhuyiɣ'sili ka o yɛli Mma "ni che ka a baŋ ni pa bi'chɔɣifu n-nyɛma".

Ni che ka n-ŋahiba Yakuba lee Yaan-Naa, Dagbaŋ nim bori bee bɛ jɛ. Yelizoli Lana Laɣifu ka kpam yɛltɔɣa n daa bala (pakpaŋ dapal yɛlibiɛrili, di ku biɛ nin yino). Ka o puhi o ma ka chɛbiso ka gbaai Yelizoli soli.

Dahin yini asiba pinda, ka lahabali paai Zohi-Naa. Lahabali ŋɔ daa timsi pam n ti nin yino, din zuɣu ka Zohi Naa daa ŋmaligi yi o zɔŋni ni o ti gbuligi lahabali nti Mba Duɣu. Yidantɔɣim ni o bori ni Naa Sumani yi Gbewaa yili ka o ŋahiba Miɛŋlan Yakubu lɛbi Yaan-Naa. O yɛliya ni ti yi bi wum n ti o ni bori shɛli maa, ni o ni liri o ŋahiba ka nyahi o yuli taarihi kundinim puuni.

Bo ka Yidantɔɣim ni tooi niŋ? Ka Yɔɣu Kpamba shɛb' yɛli, chɛ ka o kana n ti kpati! Amaa Zohi Naa daa nyɛla tɛhi waɣila lana ka o yɛli yi ban bohiri ni bo ka o ni tooi niŋ. Ʒilinsi n mali ya zaŋ kpa ninvuɣu so ŋun n-nyɛ o bee yi bi mila binshɛɣu yini yɛri maa. Zom yi yɛli ni o ni labi a kuɣili, o nɔmi sɔŋ.

Sokam ŋun be Dagbaŋ mi Yidantɔɣim ni mali yaa shem. Chɛli ya ka ti bohi n-nyɛ daliri din chɛ ka o bori ni o tuhi o ŋahiba ka ti lee bo maligu ntili. Gbuɣinli n bori o gbuɣin kpee vuri, ti zaa mi o ni yi shɛli na. Amaa maligu ŋɔ daa bi nyɛ naba zani dama Yidantɔɣim yɛtɔɣa bi yisira.

Zaŋmi ya n ŋahiba Naa Yakuba n lɛbi Yaan-Naa ka pa lala yini mali kuli, achiika binshɛɣu n kutooi daa nira nti paai ma yɛtɔɣa. Ka a yabdoo Yidantɔɣim daa yɛli, n ka niya ni n tuhi so Dagbaŋ, n bi bori ni n kpaai ʒim, n ku bori mi ni Naa Sumani yi nayili ka n ŋahiba Naa Yakuba lɛbi Yaan-Naa. Ka pa dini n niŋ ni liri ya.

Alizimba dali nolɔɣu kukoli, ka Sankara-yilinima neei gom ni ni wachi. Jaŋsi n-daa kuli deei tiŋ maa zaa, di dabiɛm zaa daa nyɛla bahi gba ni zora saha shɛli bi ni nya jaŋsi maa. Binshɛɣu be sunsuuni, ka ninkura maa yɛli.

Yɛlizoli-lana Laɣafu II

Saha shɛli wuntaŋ niti yan puhina, ka lahabali yi Gbewaa yili na ni Yidantɔɣim kperi na Yani (Yendi). Gbewaa yili ŋɔ ku ŋam ʒim, ka Naa Sumani mini o sapashinnima nti pahi Namɔɣilinsi kana nti zani so shɛli din kpari Bimbila polo.

Ni ka tɔbu shɛli din tuhi Yɛlizoli-lana Laɣafu mini Naa Suman Zoli daa pili. Yɛlizoli-lana Laɣafu liribu maa daa nyɛla libigili ni dabiɛm. Naa Sumani sapashinima daa ka bɛni yɛn niŋ shɛm pahila bi tiri gbunni. Yɛlizoli-lana mini o nyaaga daa dihi la Naa Sumani tɔbihi n yaɣi Kulkpuni mini Tamali. Zaŋ chaŋ wuntaŋ puhili, Naa Sumani mini o sapashinima tiri gbunni hali ti paai Miɛŋ, ni ka tɔbu ŋɔ daa na vuhi ni biɛɣu neei.

Kpe ka  Dagbaŋ Wɔrizohi kanna ni bi gu ka taɣi Naa Suman Zoli. Bɛ ni ndaa nyɛ Tolon-Naa tooni, Gushe-Naa nudirigu zuɣu ni Kumbuŋ-Naa nuzaa zuɣu.

Din niŋ ka Yɛlizoli-lana Laɣafu pili ba liribu, Wunyuɣiri Naa, Lɔɣubuya Naa mini Malitima ka deei duŋ Naa gili Naa Sumani niŋ sunsuuni.

Saha ŋɔ, Yɛlizoli-lana Laɣafu tɔbihi kpuɣi taɣibu. Ka dihi ba labisi nyaaŋa nti kpa tɔbu maa ni pili shɛli.

Din ni chɛ biɛla ni bi kpe Naya, ka lahaʒibu shɛli niŋ. Hali ni zuŋɔ so ka ni n-nitooi buɣisi binshɛɣu din daa niŋ maa. Tɔbu bihi ŋɔ ni daa gili Naa Sumani niŋ sunsuuni ka binshɛɣu kutooi lahi kpe. Amaa achiika gbuɣima ko  n mi mɔɣini a shɛli. Yim ka pohim chɛ ʒɛbu, ka noonsi chɛ kumsi.

Ka kukoli yina n-yɛli " chɛli ya, yi Naa kpiya. Yini tooi chɛ tɔbu maa laa". Yɛtɔɣili ŋɔ daa bi yi so sani na pahila Yɛlizoli-lana Laɣafu, n kamina kpe Naa Sumani zuɣu n-mi nyɛ ni bori shɛli. Yi kuma pumpoŋɔ bee yi bi kuma, sheei yi bo la Yaan-Naa pali. Tɔ amaa, n-yɛn yɛliya mi, yi so kutooi kuma din zuɣu chɛli ya tɔbu maa dama dibi tu ni Dagbaŋ bilchinima so lahi yi ʒim yaha. N- chɛni mi maa, amaa so yi ʒini gbana ŋɔ zuɣu ka di pa n-ŋahiba Mioŋ-lana Yakuba, yini nyɛma yaha.

Yɛlizoli-lana Laɣafu "pakpaŋ dapali yɛlibiɛrili, di ku biɛ niŋ yino". Kpatu Ashɛtu bia " Naawuni dikilijini ku zo saa" - Naa Andani Jaŋgbariga bipuɣiŋga "Naawuni chɛli dikpuni din vɛila, ka ninkura ʒini tabili, ka bihi paɣi wuni".

Taarihi din yi nolini na wuhiya, ni jaŋ shɛbi ban daa kpe tiŋ maa daa nyɛla Yɛlizoli-lana Laɣafu tɔbu bihi, ni o daa lɛbigi bala ninsalinima ni bi tuhi o ŋahiba. Amaa ninkura n-yɛli ni " kpaɣu kuri o lana, ka kuni Yani"? So kuli yi niŋ, o daŋ n-maani o kul, kamani Kasuli-lana Yahaya yɛligu "ŋuni n-naam kuli".

O ni yɛli yɛtɔɣa ŋɔ, Yidantɔɣim daa ŋmaligi mi ni o tɔbu bihi. Pɔi ka o paai Naya, tiŋ maa zaa da kpela duu,dama ŋumaŋuma yina ni Naa Sumani lu tɔbu maa ni. Naya alapele paaki ni be shɛli saha ŋɔ ka bi daa sɔɣi Naa Sumani Zoli, dama ni ka o daa lu tɔbu maa ni.

Naa Yakubu Nantoo Nam Dibu

Bɛ daa mɔmi ni bi tirisi so chaŋ shɛli ti simsi, ka di nyaŋ ba. Bɛ daa niŋ la kam ni bi yaa nti pahi dabara, ka kɔŋ Naa Sumani kpuɣibu o ni lu shɛli tɔbu ni maa. Dabilisi muni ka bi daa zaŋ ni bɛ kpuɣi o ka di bi nani, ka kpamba ti yɛli " o bi bori mi ni ti sɔɣi o katini, kpe ka o bori ni o doni ``.

Din zuɣu bɛ daa sɔɣi o ni, ka bi mɛ yili n tibigi o ni Yaan-Naa. Saha daa chaŋ ya ka Dagbaŋ na ka naa, dama ŋun baa n-daa boli nabihi ŋɔ ni bɛ niŋ nam ŋɔ korɛ. Ninvuɣu yino ndaa yi polo, ŋuni ndaa nyɛ Naa Yakubu Nantoo“ ninyino ku bahi mɔni, o yan bahi mɔni ka ŋun ti di li? Ninyino ku pa tantani. O yɛn pa ŋun vaai? Fulalana moona, ka Yakubu ŋun Nyaɣisi o nyee". Saha bɛla, ka o lɛbi Dagbaŋ gbuɣinli. Gbewaa zuu Zaachi, gbuɣinli ban mali laambi ba ba ka laambi ba.

Naa Yakubu Nantoo ni yina Katini, ka o zaŋ o yuli n-ti luŋsi. Ka boli o maŋ Nabihi nantoo, ni ŋun Yakubu pala piɛri nantoo, o mi pala buhi nantoo, o mi pala binkɔbiri nantoonima, ni ŋun Yakubu nyɛla nabihi nantoo. Ni Nabia ŋun niŋ parapi, ka ŋun Yakubu tɔ n-gbaai. Din boŋɔ daa nyɛla nyimsigu din ne ntiri yanabihi ban kpalim ni bi Zomo, ŋun Yakubu Nantoo daa nyɛla lɔɣu n-ti yanabihi, ŋun kam miri o na o ni kani. Ninkura m mali bɛ yɛtɔɣa yɛra, ni a yi ti nya pololi ka o du tia, o tabiri m be yoma. O daa mali ŋahin kpɛŋ kamani Yɛlizolilan Laɣafu la, so ndaa kani n-ni tooi tiri o nini. Achiika, taarihi yɛliya ni o nam ʒɛmani nye suhudoo mini ʒɛsuŋ Dagbaŋ.

Chira bela Naa Yakubu Nantoo nam dibu puuni, ka Nakpachia Naa kani ka Nakpachia lu. Yidantɔɣim ŋun chaŋ o ma sani n-ti yɛli o, niriba kuli booni ma la Afa Yidantɔɣim. N bori la Nakpachia din yan chɛ ka bi tiri ma jilima dama n nyɛla nabiyɔŋ.

Cham ti yɛli a ŋahiba ni n yɛliya ni o zaŋ Nakpachia n-ti a ka o ma yɛli. Yidantɔɣim ni chaŋ ti yɛli o ŋahiba sana, Naa Yakuba daa bi bori ni o saɣi, a mi ni Nakpachia bela Gbungbaliga Naa sulinsi ni. Din tooi niŋ ka o pun gbaai so alikaule, yidantɔɣim ŋun yɛli n yi di nyɛ Ablayi bee Andani n kana ti bori li, a nan zaɣisi?

Teemi ni Mma zaashee ka a ʒiya maa. Dini pa o nyɛ paɣa zuɣu, a nan tooi paa gbana maa? Naa Yakuba ŋun yɛli a ni tooi zaŋ Nakpachia. Ka yidantɔɣim lɛbi nakpachee-lana. Dibi niŋ dabaa yi, ka Taɣanamo lu ka Yɛlizolilan Laɣafu fali n-pahi Nakpachia zuɣu. N zaŋ Demɔŋ pa, Kɔrili, Zabzugu, nti pahi Yɛlizoli. Saha shɛli yidantɔɣim ni daa bori ni o vuhi bela, ka o paɣiba puuni yino tu o ka yɛra“ ka pa binchɔɣifu kamani nyini, ŋuni lee chani fari nama o ma yili polo“. Ka pakpaŋ dapali yelibiɛri ku be ninyino labi o ŋahiba sani n-ti deei Yidan Chim yili, o ba yili polo o yabdoo daa mi nyɛ Naa ni. Yɛlizoli-lana Laɣafu ko daa dila tiŋsi anii nama saha yini.

Niŋsim ŋɔ zaa daa niŋ di la Yaa-Nabihi nini. Saha puuni zaŋ chaŋ yuun pihita anii Naa Yakuba nam gbana zuɣu, ka yeli biɛɣu niŋ. Niŋsim ŋɔ n tahi taarihi tini mi saha ŋɔ “ Nabikura mini Nabi pala `` zabili.

Nabiyɔna daa yiɣisi zaɣisi Yidantɔɣim niŋsim ŋɔ, dama bɛ daa zori ni Yidantɔɣim ti fa Yani ʒini gbana zuɣu bɛ ba yi kpi. Lala tɔbu ŋɔ n lahi yan yisi Yani Dunnoya tini mi saha ŋɔ Abudu mini Andani yili. Ka lala tɔbu ŋɔ daa ŋme Vittiŋ din be Tamali yaɣili.

Yɛlizoli-lana Laɣafu Nama Dibu

Chira bela Naa Yakubu Nantoo nam dibu puuni, ka Nakpachia Naa kani ka Nakpachia lu. Yidantɔɣim ŋun chaŋ o ma sani n-ti yɛli o, niriba kuli booni ma la Afa Yidantɔɣim. N bori la Nakpachia din yan chɛ ka bi tiri ma jilima dama n nyɛla nabiyɔŋ.

Cham ti yɛli a ŋahiba ni n yɛliya ni o zaŋ Nakpachia n-ti a ka o ma yɛli. Yidantɔɣim ni chaŋ ti yɛli o ŋahiba sana, Naa Yakuba daa bi bori ni o saɣi, a mi ni Nakpachia bela Gbungbaliga Naa sulinsi ni. Din tooi niŋ ka o pun gbaai so alikaule, yidantɔɣim ŋun yɛli n yi di nyɛ Ablayi bee Andani n kana ti bori li, a nan zaɣisi?

Teemi ni Mma zaashee ka a ʒiya maa. Dini pa o ni nyɛ paɣa zuɣu, a nan tooi paa gbana maa? Naa Yakuba ŋun yɛli a ni tooi zaŋ Nakpachia. Ka yidantɔɣim lɛbi nakpachee-lana. Dibi niŋ dabaa yi, ka Taɣanamo lu ka Yɛlizolilan Laɣafu fali n-pahi Nakpachia zuɣu. N zaŋ Demɔŋ pa, Kɔrili, Zabzugu, nti pahi Yɛlizoli. Saha shɛli yidantɔɣim ni daa bori ni o vuhi bela, ka o paɣaba puuni yino tu o ka yɛra“ ka pa binchɔɣifu kamani nyini, ŋuni lee chani fari nama o ma yili polo“. Ka pakpaŋ dapali yɛlibiɛri ku be nin yino labi o ŋahiba sani n-ti deei Yidan Chim yili, o ba yili polo o yabdoo daa mi nyɛ Naa ni. Yɛlizoli-lana Laɣafu ko daa dila tiŋsi anii nama saha yini.