Ndan Yaan-Naa Mahama lll

Ndaan Yaan-Naa Mahama lll Mahamaŋ Bila ( 1948-1953)

Ndan Yaan-Naa Mahama lll

ninsala

Paɣa bee doo	Doo
O ya Tiŋgbaŋ	Ghana
Yumaŋli	Mahamaru
Kpibu dabisili	1953
Tuma	Toondana

Piligu

Yaan-Naa Mahama ll kuli ni mali naai, Nanima anahi n-daa yina n-ti bori Yani. Bɛ ni n daa nyɛ Yoo-Naa Mahamuru, Yaan-Naa Mahama ll Gbaŋ-lana Andani ( Andani Yili), Sunsɔŋ Naa Adam ni Mioŋ-lana Mahama ( Abudu Yili). Yaan-Naa Mahama ll Gbaŋ-lana Andani lala saha ŋɔ daa bela Sagnarigu mini Karaga sunsuuni. Sunsɔŋ Naa Adam daa fala Karaga n-di ka daa lahi nyɛ yantibichee. Lala niriba ayi ŋɔ daa nyɛla ban ka Karaga dunnoya gbana zuɣu. Mioŋ-lana Mahama beli ndaa nyɛ Yaan-Naa Abdulai ll ka bɛ daa zaŋ Moiŋ n ti o dini daa niŋ ka Yaan-Naa Abdulai bia Mioŋ-lana Alhassan.

Yaan-Naa gbaabu committe daa piila Mioŋ-lana Mahama ni o ʒini Yani gbana zuɣu. O daa piigi o nam yuli booni Yaan-Naa Mahama lll. O nabɔri tabi maa daa labi yiŋa ni suhu piɛlli pirinla bɛ daa bi nya nasara maa zaa yoli. Yaan-Naa gbaabu Committee kurili la ka bɛ daa zaŋ gbaai Yaan-Naa palli ŋɔ ka Yaan-Naa gbaabu committee palli la.

O ni daa di Yani naai, Yaan-Naa Mahama lll daa piila Yaan-Naa Mahama ll Gbaŋ-lana Andani n ʒini Mioŋ ka saɣiti Sunsɔŋ Naa Adam ni o di Karaga. Yaan-Naa Mahama lll nam saha ndaa nyɛ Ghana ni yan yi gbaŋ-piɛla sulinsi ni ka Dr Kwame Nkrumah yiɣisi ni CPP paati.

Saha ŋɔ ni, Dagbaŋ puli ni Yaan-Naa ndaa nyɛ bɛ ni saɣiti so ka o nyɛ Nazuɣu n-ti Dagbaŋ ni Dagbaŋ State Council, lala Dagbaŋ State Council n-daa su ban vihiri ka sɔŋdi yɛlimuɣisira zaŋ jɛndi zalikpana Dagbaŋ ni.

Yaan-Naa Mahama lll nam ʒɛmani daa nyɛla din maha zaŋ maɣisi yɛli shɛŋa din daa niŋ o kum nyaaga. Yaan-Naa Mahama lll daa kpila yuuni 1953. Yuma anu ka o daa niŋ nam ni.

Yaan-Naa Palli Gbaabu

Yɛli shɛŋa din niŋ Yaan-Naa Mahama lll kum ni, o kuli malibu, ŋun yan di Yani ndaa nyɛ din pili pumpoŋɔ na Nama fitiina Dagbaŋ. Niŋsim ŋɔ n labi kpurigi Andani - Yili mini Abudu-Yili mɔriga n nahim Dagbaŋ.

Yaan-Naa Mahama lll nam dabsa pahigu mini o kum, ŋumaŋuma daa yina ni Mioŋ-lana Andani kɔbli ni ka o doro maa gbaai o ni kpibu. Yaan-Naa Mahama lll daŋ suhiri daa yiɣisi pam zaŋ kpa la ŋumaŋuma ni Mioŋ-lana Andani n-ŋubi Naa, ka daa zaɣisi ni o miri ka o kana o kuli malibu. Lala yɛtɔɣili ŋɔ daa tahi gadama pam Dagbaŋ, dama Mioŋ-lana Andani ŋun nyɛ Andani-Yili nira ŋɔ ŋun tu ni o di Yani din yan gbib' dunnoya ayi diri ka tiri taba. Yaan-Naa Mahama lll daa nyɛla Abudu-Yili nira. Mioŋ-lana Andani kuli maa malibu naɣibu nyɛla din ni daa tooi mɔŋ o Yani bɔbu kamani Yaan-Naa Alasani yuuni 1899. O kum bindoo zuɣu, bɛ yɛliya ni Yaan-Naa Mahama lll daa bori mi ni o bia tuuli di ʒini o gbaŋ dama o daa nyɛla namo lana. Yaan-Naa Mahama lll daa bori mi ni o yi o bihi nyaaŋa ka zaŋ Kpating lana Ziblim ŋun daa nyɛ Yaan-Naa Abdulai ll bia ni ŋun Yaan-Naa Mahama lll ŋahiŋga.

Ka Yaan-Naa Mahama lll bia kpɛm sani, Abdulai mini bɛ nyaandoliba gbilisi gɔbnanti tibili ka yina ti zaɣisi nti Andani-yilinima n-daa chɛ ka gɔbnanti kpe dini ka Abdulai daa lɛbi Gbaŋ-lana. Yɛli muɣisirili din paya daa nyɛla ŋun mali soli bee fukumsi ni o pii Yaan-Naa palli. Dagbaŋ kaya ni ta'ada ni, Yaan-Naa palli gbaabu daa lula Yaan-Naa gbaabu Committee kurili nim nuuni bɛni nyɛ;Gushie-Naa, Kuɣu-Naa, Tuɣiri-Nam mini Gomli. Naa gbahiriba ŋɔ daa puli tiŋgbana ka kpɛ baɣisi ni bɛ baŋ naboriba maa puuni ŋuni n-tu ni o ʒini Yani gbana zuɣu n lɛbi Ndan Yaan-Naa n-zaŋ suhudoo ni lɛbigimsim na Dagbaŋ.

Yuuni 1948 piligu, ka bɛ daa kpa Yaan-Naa palli gbaabu Committee n zani kali committe din gbaari Naa palli, amaa Yaan-Naa Mahama lll gbaabu daa nyɛla committe kurili la ni gbaai so. Daliri shɛli din daa chɛ ka bɛ kpa Committee palli maa daa nyɛ mi ni di zaŋ shɛba ban bi yi Yendi puuni na din yan chɛ ka bɛ nyɛ Yani ni simsi so. Yaan-Naa gbaabu Committee kurili la mi daa mali la kpamba ban yi Yendi ka ban yi di kɔɣakɔɣa na ka kukoli Yaan-Naa gbaabu ni.

Yaa-Naa pali gbaabu committee pali ŋɔ daa nyɛla gbaŋ-piɛla ban be Ghana lala saha ŋɔ ni kpa ka bɛ daliri nyɛla bɛ bori mi ni bɛ kpa democratiiya gɔbnanti Dagbaŋ, m-mali tahama ni din sɔŋ ka Yanabihi ban chaŋ shikuru tooi paai Yani mini nam shɛŋa di. Din yan chɛ Nam gbibu niŋ asama gɔbnanti. Bɛ daa lahi nya ka Yani nam bɔbu soya gaŋla Yanabihi pɔla mini ban chaŋ shikuru Dagbaŋ ka bɛ bi paari zaashee kara puuni.

Dagbaŋ nazuɣiri daa mali la siɣa ni shikuru baŋsim bɔhimbu ka bi zaŋ bɛ bihi kpehi shikuruti. Yanabihi ban daa chaŋ shikuruti pam daa nyɛla ban baari nabihi bihi dira ka di ka sɔŋsim pam n-ti Nama siyaayasa Dagbaŋ puli ni. Committee pali ŋɔ zaɣi maŋ tali daa nyɛla bɛni bi saɣiti ka bɛ pam zami ni di kpabu yuuni 1948 daa pala bɛni gbaai Dagbaŋ State Council jina la bee di pa committee din pahi gbaai Yaan-Naa Mahama lll. Bɛ ni daa ʒini nimohi laɣiŋgu, Dagbaŋ State Council zaa daa saɣi mi nti ni bɛ kpuɣi 1948 Yaan-Naa gbaabu Committee. Bɛn daa be ni n-nyɛ Mioŋ-lana Andani mini Andani yili nima. Yɛli ŋɔ ni maali naai, ka Kpating lana Ziblim yina ti bori Yani di mini o daa ka nam dunnoya ŋɔ shɛli puuni n kutooi di Yani, di zaa yoli o daa yimi na ti yɛli n mi ni n bidiri Nam shɛli din yan ti ma Yani, n bori mi ni n gahigili, Naa Zangina daa nyɛla Bolinŋ lana ka di Yani, Naa Siɣili daa nyɛla Zoluɣu Naa ka di Yani, Naa Gungobili daa nyɛla Yɛmo-Kari-Naa ka di Yani, din zuɣu nam shɛli ni diri ŋɔ kutooi moŋma Yaan-Naa leebu.

Dagbaŋ State Council laɣiŋgu ni, ka bɛ daa zaɣisi Kpating Lana Yani bɔbu maa ni piibupiibu kalinli pishi ayi ka ( 18). Council maa daa gbaami ni di yi pala Yani dibu nam dunnoya ata la dini nyɛ Karaga, Savelugu ni Mioŋ ko n nii tooi bɔri Yani.

Silimiin-goli December biɛɣu piiya ni ayi yuuni 1953, dabilisi din pani dahinshɛli bɛ zaɣisi ni Kpating lana kutooi di Yani la, Dagbaŋ State Council daa saɣimi ni Gbaŋ-lana Abdulai mali soli ni o bo Yani. Lala saɣiti ŋɔ daa chɛ Dagbaŋ yɛlikpana taɣi n-zaŋ Gbaŋ-lana so ŋun ʒiya ni o bo Yani o yi bora. Ka di daa chɛ ka ban bori Yani niŋ niraba anahi (4).

Silimiin-goli March biɛɣu piiya ni awɔi yuuni 1954, ka Yaan-Naa gbaabu Committee ŋɔ laɣim Yendi ni bɛ pii ŋun yɛn zani Yaan-Naa Mahama lll zaani. Ban n-daa bɔri Yani ŋɔ ndaa nyɛ Mioŋ-lana Andani, Yoo-Naa Mahamuru, Karaga Naa Adam ni Gbaŋ-lana Abdulai. Mioŋ-lana Andani mini Yoo-Naa Mahamuru daa yila Andani yili na. Karaga Naa Adam daa nyɛla yaantibichee din zuɣu n-kutooi di Yani. Gbaŋ-lana Abdulai lala saha maa daa bi diri nam shɛli. Bɛni niŋ piibupiibu naai, ka Mioŋ-lana Andani nyɛ kalinli ayi ( 2) ka Gbaŋ-lana Abdulai mi nyɛ kalinli awɔi ( 9). Yoo-Naa Mahamuru mini Karaga-Naa Adam daa bi nyɛ kalinli.