Damba chuɣu

Damba Chuɣu nyɛla Dagbamba ni puhiri chuɣu shɛli Damba goli ni. Dina n-nyɛ Dagbamba chuɣu shɛli din pahiri ayi yuuni puli ni Buɣim chuɣu nyaanga . Ghana tiŋgbani yaɣa shɛŋa ban puhiri Damba chuɣu n-nyɛ; Northern, Savanna, North East ni Upper West yaɣa. Zuliya nima pam mali yuya tiri lala chuɣu ŋɔ, di shɛŋa n-nyɛ; Dagbamba booni li mi Damba, ka Ŋmampirisi booni li Damma, ka Waala nima booni li Jingbenti.

Damba Chuɣu

festival

Bala yɛlibu, sabbu bee buɣisibu	Dagbanli
Balli	Dagbamba, Mamprusi people, Zabaɣa, Wa people
Dunia yaɣili	Africa
Tiŋa	Ghana
Di duzuɣu shee	Tudu yaɣili

E-Class

Piligu Taarihi

Damba wabu jɛndila Anabi Mahamaru dɔɣim mini o yuli bolibu dabisili. Naa Zanjina, "Nyɔɣu yalimmi ni deei bɔbili, biliɛri laɣim doya ku baŋ zoligu, gunguma tiɣisi yiliya ku baŋ kpɛma, Zanjina mankaanu, akɔɣu sataŋkuɣili bilim ku ŋma, na' binbiɛɣu maali kuli zaŋ fali ku zaŋ buɣili." O ni daa diri Yani saha shɛli maa, o daa yaai noli yali yɔɣu kpamba ni o yaan nima ni o ba nima daa yi deei Yɔɣu Tolandi bɛ malila kpandaa maani bɛ dunia, to amaa ŋuni yɛn zaŋla Naawuni ni anabi bahi tooni ka dunia mali. Ti yaba Naa Zanjina saha ka Musulinsi niŋ bayana Dagbaŋ ka Gbengberi daa lahi kpɛna n-ti kpaŋsi Musulinsi yaha. Naa Zanjina simnima n-daa nyɛ ba. O daa yi ti tim ni bɛ ti nya bɛ daalaafee, bee bɛ ti yɛli ba yɛltɔɣ' shɛli bɛ yi chaŋ ban kuli bela tasibaha vabu ni; n sɔɣiri yari biɛlabiɛla. Bɛ lala biɛlabiɛla ŋɔ yɛlibu zuɣu ka Dagbamba daa bɔliba sɔɣiyalisi. Lala daliri ŋɔ zuɣu, Dagbamba booni la Afanima sɔɣiyalisi. Yuuni daa yi giligi, sɔɣiyalisi ŋɔ maa daa yi mali la laɣim-ʒini shɛli ʒiina, n-wuhiri suhupiɛlli, ka Naa Zanjina daa bɔhiba ka bɛ yali ni bɛ puhirila Anabi Mahamaru dɔɣim dabisili mini o yuli bolibu bee o zuɣupinibu suhupiɛlli chuɣu. Naa Zanjina ni daa wum lala, ka o daa yɛli ni diniŋuna o gba bi chihiri di puhibu. Yuuni daa yi ti giligi paai lala saha maa, sokam yirimi na n-ti puhi lala chuɣu maa ka wa wahi. Lala ŋɔ zuɣu daa chɛmi ka bɛ booni li dam maŋa chuɣu. Damba yila bachi wulli din nyɛ "Damma mba". Yuli ŋɔ yimi na lunsi ni yɛri Yani Kpamba ni bɛ dammi bɛ maŋa bee n-wa n doli Damba luŋ kumsi. Din zuɣu Damba dii pala chuɣu maa yuli amaa waa napɔŋ n-ti Dagbaŋ bilichininima. Dinin tahili hali ni zuŋɔ, luŋsi yi boli wawara ni o yina ti wa waa, bɛ booni ba mi ni luŋ kumsi zaɣala zaɣala wam Damba". Shɛb' dihitabili ni Damba yuli ŋɔ nyɛla tini deei yu'shɛli din nyɛ wangarinli n yi wangarinsi ni, ka bɛ mi li "Dumba". Damba nyɛla suhupiɛlli chuɣu zaŋ-ti Ghana tudu yaɣili polo zuliya nima pam. Damba pala Dagbamba ko ni wari shɛli, amaa mole-Dagbamba pirigili gba nyɛla ban wari ŋa. Damba ni nyɛ musulinim' zaa chuɣu maa zuɣu, pa Dagbamba kɔŋko m-puhiri li. Mole-Dagbani zuliya shɛba ban wari damba maa puuni shɛba n-nyɛ: Dagbamba, Ŋmamprisi, Walisi, Nanumba, Mɔhi ni ban pahipahi. Ban mi ka ti Mole-Dagbani mabiligu maa puuni ka wari Damba n-nyɛ Zabaɣasi n-ti pahi Wangarinsi.

Taarihi din yi nolini mini din sabi sɔŋ wuhiya ni Damba chuɣu zaŋ-mi ŋmahindi Anabi Mahamaru dɔɣim. Ŋuni n daa ʒi Musulinsi adiini na, n-ti ti salinima zaasa, ŋɔ n-chɛ ka di nyɛ adiini chuɣu maa. Damba pa lɛbi la kali Chuɣu ni yɛliniŋda din nyɛ kali n gari Adiini. Taarihi baŋdiba pam yɛliya ni Damba chuɣu pilla Naa Zangina saha. Shahara din beni wuhiya ka dama, Damba chuɣu daa nyɛla din wa tuuli pɔi ka Naa Zangina lɛbi Yɔɣu Tolana n ʒini Yani gbana zuɣu.

Shahara nahiŋgbana wuhiya, ni Yaan-Naa ŋun daa pahiri piya ni anahi n-nyɛ Naa nti Dagbaŋ, Naa Tituɣiri ni daa tirisi Dagbaŋ Nam ʒi shee n yi Yani Dabari chaŋ dini pa be shɛli ŋɔ, o daa paa la Gbengberi ka bɛ pun ʒi ni, ka ʒɛmana kura mi ba Laabansi bee Laribaŋa ka di nyɛla Laribaawa ka bɛ chilim boli shɛm maa. Lala niriba ŋɔ daa nyɛla Musulum nima ni ban nyɛ nyɛbili nti Kamshe-Naa saha ŋɔ. Laabansi ŋɔ toondana, Kamshe-Naa Mahamuru Zangina n-daa lɛbi ŋun saɣisiri Naa Tituɣiri shii ni.

Bɛhi shɛli din daa be Naa Tituɣiri mini Kamshe-Naa n daa chɛ ka Naa Tituɣiri bɔli o bidibsi ayi Kamshe Naa kpibu nyaaŋa; din nyɛ Laagbandan Zangina nti pahi Yaan-Na so ŋun pahiri pishi ayika nti Dagbaŋ, Naa Zangina. Kambarinsi taɣinamsi n pa nyɛ Kambala-Yili zuŋɔ la n daa kana ti pahi Kamshe Naa zuɣu. Wangarinsi Limama ban bɛ Sabali doli nyaaŋa, ka pahigu Yidan-Moli mini o niriba.

Lala musulinsi Afanima kpɛbu na n dalim piligu taɣibu pam Dagbamba yɛli maana ni.

Damba Chuɣu Nya Naba Zani

Hali Naa Zuu Tituɣiri ni daa saɣiti Damba chuɣu wabu, o daa bi garigi di yɛltɔɣa, Dagbamba daa bi mi di yɛla. Kpamba bɛla ka Afanima ŋɔ daa yi gahiri nuu booni ka Dagbaŋ niriba baɣa ka lala yɛli palli ŋɔ ni, dama bɛ daa ka niŋsim shɛli chuɣu ŋɔ puhibu ni.

Naa Tituɣiri ni daa zaŋ o nuu dihi buɣa tiŋa, ka Naa Zaɣili deei Dagbaŋ, adiini chuɣu daa na ka milinsi Dagbaŋ.

Naa Zaɣili kpibu nyaaŋa, Naa Zokuli ndaa lɛbi Yaan-Naa ka daa bi tooi ʒini Dagbaŋ dama o daa kpuɣila napɔŋ, ka bi lahi labina. Damba chuɣu daa bi nani Naa Gungobili gba ʒɛmani. Din zuɣu di tu ni tiri wuhi saha ŋɔ, Damba chuɣu Naa Tituɣiri saha zaŋ na hali ni Naa Gungobili daa nyɛla maaligu din niŋdi yim Damba goli biɛɣu piiya ni yini. Kaya mini ta'ada daa bi kpɛri chuɣu ŋɔ puhibu ni, din zuɣu di daa kuli nyɛla musulinsi chuɣu ka bɛ puhiri bɛ yinsi.

Damba chuɣu nyɛla naba zani Naa Zangina ni lee Yaan-Naa. Naa Zangina nyɛla Naa so ŋun daa niŋ kpaŋmaŋa ni bɛ dee adiini palli din mali neesim. Naa Zangina ʒɛmani ka tuuli Jiŋli mɛ Yendi ka Damba chuɣu labi neei. Naa Zangina ʒɛmani Damba chuɣu daa dii bi nyɛ naba zani viɛnyɛla, fashee Naa Gariba I ʒɛmani.

Di Wabu

Damba n-nyɛ Dagbamba chuɣu din pahiri ayi yuuni puuni. Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli niriba pam ni dari neen'pala mini pina, dama sokam bɔri mi ni o yɛ sitira viɛla o yiko tariga. Dabba yɛri la sitira shɛŋa din mali kamanima, nuu wuɣibu binŋmahi din n-nyɛ waa dini, ka paɣaba gba yɛ tan' maŋa, din nyɛ nuuni wuɣibu, ka zaŋ tani n-lo bɛ shɛhi ni ka yɛ laɣ’ kara cheeni nima, bansi ni nyingokoriti. Damba wabu pula bu nahi zuɣu Damba goli yi kuli yi.

Lala pubu maa m-bɔŋɔ:

1. Shinkaafa Gahimbu

Shinkaafa gahimbu nyɛla niŋsim din gahim di ko Damba chuɣu puhibu Dagbaŋ. Shinkaafa gahimbu nyɛla buyi zuɣu, bɛ gahinda shɛli pɔi ni Somo Damba ka lahi gahindi shɛli pɔi ni Naa Damba.

Tuuli shinkaafa gahimbu niŋdi la asiba Somo Damba dazɔhigu dali. Yidan Moli n-yan deei shinkaafa shɛli Yidan Gorma ni ko n-kpuɣi nti ti Ndan Yaan-Naa o yiŋa.

Taarihi puuni, shinkaafa gahimbu kpela Damba chuɣu wabu ni Naa Gariba I ʒɛmani ka di nyɛ Yidan Moli n pilli. Moli ŋɔ (Mo'doo) tuuli daa ʒini mi ni Kam she-Naa pɔi ka naai yi chaŋ ti ʒini pumpoŋɔ ti mi shɛli Moli-Yili. Bɛni daa zaŋ shinkaafa bindirigu wuhi Dagbaŋ. Di daliri n-chɛ ka Dagbamba booni li Mo'chi( Mohi za).

Yidan-Moli n daa yɛli Naa Gariba I ni o chɛ ka o zaŋ bindiri palli kpehi Damba chuɣu ni.

Shinkaafa ŋɔ daa nyɛla Yidan-Kormoli ni kora n zaŋ tim Yendi ni bɛ ti zaŋ puhi Damba chuɣu. Dagbamba daa bi mi bɛni gbaari li shɛm, ka Yidan-Moli laɣim afanima ni bɛ ti mali shinkaafa ka bɛ zaŋ puhi Damba chuɣu ka gahindi kuɣa mini bingalima. Niŋsim n-dɔɣi tini ba mi shɛli saha ŋɔ "Shinkaafa Gahimbu". Yidan-Moli na kuli nyɛla ŋun gahinda shinkaafa nti pahi Afanima shɛba ni Nayili Kpamba Gbewaa yiŋa

2. Binchɛra Damba

Binchera Damba ŋɔ nyɛla bini wari wa' shɛli n-guhiri Damba maŋmaŋa. Damba goli yi kuli zani m mali hali ni o biɛɣu pia ŋɔ ka bɛ booni binchera damba. Ŋa puuni, a nyarimi ka paɣisara ni nachimba laɣindi nayili n ti bɔhindi waa wabu m maani shili guhiri Damba maa nimmɔhi saha. Goli maa yi kuli yi hali ni o biɛɣu pia dali n-nyɛ binchɛra Damba maa. Lala saha ŋɔ ka bɛ mali bɔhindi Damba wabu mini di yila.

Binchera Damba ŋɔ biɛɣu pia (10) dali nayili kpamba laɣindi la nayili zɔŋni n ti gahim shinkaafa n naan yi biɛɣu n wa somo Damba (Damba tooni).

3. Somo Damba (Damba tooni)

Somo-Damba n-nyɛ Damba tuuli. Di warila goli biɛɣu pia ni yini (11) dali. Di puhiri mi jɛndiri Anabi Mahamaru dɔɣim dabisili.

Lala damba ŋɔ nyaaŋa ka nayili kpamba lan yɛn laɣim nayili zɔŋni n ti gahim shinkaafa biɛɣu pia ni ayɔbu (16) dali n kaa biɛɣu naa Damba.

4. Naa Damba

Naa Damba nyɛla din kanna biɛɣu pinaayopɔin (17) dali Damba goli ni. Naa Damba n-nyɛ Damba wabu puuni din mali yaa pam n-gari Binchɛra Damba, Somo Damba n-ti pahi Damba Biɛlikulisi.

Naa Damba puuni ka wahi wabu, nachiinsi dibu, n-ti pahi di ka nyu be. Sokam bɔrimi ni o chaŋ Naa Damba ni n-ti nya chaŋgam ni waŋgam.

5. Bɛlikulisi

Damba Bɛlikulisi n-nyɛ Damba wabu kpalinkpaa. Din warila Naa Damba yi wa n-neei biɛɣu pishi ayi ka (18) . Damba Bɛlikulisi ni bɛ yiini yila m-paɣiri Naawuni, yaannima, nanima, kpiimba, n-ti pahi ninvuɣ' gahinda. Dabsili ŋɔ n-nyɛ dabsi shɛli salo ni mali ti kali niɛma n-tooi dihiri bi maŋ nachiinsi.

Di Anfaani nima

• Di kpaŋsiri suhudoo ni naŋgbanyini tabi sunsuuni.
• Di kpaŋsiri ti kali.
• Di vari lɛbigimsim n-tiri tiŋgbaŋ
• Di duhiri ti biɛhigu dariza.
• Di che ka ti baŋdi ti kali.
• Di lagindi salo nangbanyini.
• Di che ka Dagbandabba bori maliŋ tiri bɛ wuna di saha maa.
• Di tiri lunsi liɣiri.
• Di sɔŋsiri ka dakoya nyari paɣaba.
• Di che ka ti wumdi biɛhigu nyagisim.
• Di che ka ti nyari zonima.
• Di che ka ti baŋdi taba.
• Di duhuri ti kaya ni taɣada zuɣusaa.
• Di tiri baŋ kohiri kaya ni taɣada niɛma daa.
• Di che ka daabilim tiri tooni, do mini binŋmahi nyɛla bipola ni bipuɣinsi zaa ni dari ni nachiinsi.