Naa Gungobili (Nabi' Nandana)

Naa Gungobili daa nyɛla Dagbaŋ Yaan-Naa ŋun pahiri piiya ni ayopɔin. O daa ʒini la Dagbaŋ Gbewaa gbana zuɣu zaŋ gbaai 17th century saha la. O nam dibu yuma pilla 1627-1648.

Naa Gungobili (Nabi' Nandana)

ninsala

Paɣa bee doo	Doo
O ya Tiŋgbaŋ	Ghana
Dɔɣim Tiŋa	Naya
Bala yɛlibu, sabbu bee buɣisibu	Dagbanli
Tuma	Toondana

E-Class

Naa Gungobili daa nyɛla Naa Luro ŋun daa nye Dagbaŋ Naa bidibga. Din boŋɔ n-che ka o nyɛ Nabia nti Gbewaa gbana. Pɔi ka Naa Gungobili daa ti ʒini Yani gbana zuɣu, o daa nyɛla Yɛmo-Kari-Naa. Gbana ŋɔ zuɣu ka o daa na ʒiya ka lahabali yina wuhi ni Naa Zokuli zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa.

Naa Zokuli kum ni daa paai Yɛmo-Kari-Naa Gungobili, O ma bia Galiwe-Naa Kundoni n-daa tim tumo na ni o ti garigi kuli maa. Galiwe-Naa Kundoni daa nyɛla ŋun mali buni pam ka lahi nyɛ Galiwe Naa. O daa lahi nyɛla ŋun nye Nabia n-ti Yani gbana. O daa mali jilma pam Dagbaŋ pirinla o buni maa zuɣu. O ni daa mali niya ni o ʒini Yani gbana la zuɣu, o daa zaŋla o buni maa n yohim ŋun kam mali nuu Yaan-Naa gbaaibu ni. Dinzuɣu din daa niŋ ka Yani lu, ŋuni n daa nyɛ Yɔɣu kpamba ni bori so.

Galiwe-naa Kundoni ni daa wum ni Naa Zokuli kani, o daa tim la tumo ni o chaŋ ti ti Yɛmo-Kari-Naa Gungobili lahibali ni o kana ti bɛli o ka o chaŋ ti mali Naa Zokuli kuli. O daa lahi gbaai Naa Gungobili alikaule ni o yi di Yani, Yɛmo-Kari-Naa Gungobili ni lee Galiwe-naa.

Amaa Naa Gungobili daa saɣisila boligu maa ka yɛli" Cham n-ti yɛli Kundoni Naa ni n-ku saɣi ka o mali ma ansarisi. O mi ni n-ka binŋma maŋli bi ti yɛri wahu. Wula ka n yan niŋ chaŋ Yɔɣu".

Achiika, kaman Galiwe-Naa Kundoni Naa Gungobili daa nyɛla nandana di mini o kuli nye Yaan-Naa kuro bia la, so daabi tehiri o yɛla.

O zonim daa bi galisi o zosimo daa nyɛla o paɣa ŋun daa kurigi gari o yuma pirinla, wahala mini bi nyɛri diri o yubu.

Tumo ŋɔ ni labina Galiwe, ka o zaŋ Yɛmo-Kari-Naa Gungobili labisigu nti Kundoni Naa. Gali we-Naa Kundoni daa labisila tumo ŋɔ ni wari-pɛilli nti pahi binŋma palli. O daa lahi pahi o la laɣifu din yen sɔŋ ka Gungobili tooi kpuɣi napɔŋ kana Naya nti nyɛ Naa Zokuli kuli ni yen mali shɛm.

Naa Gungobili Go Chaŋ Yani

Di daa nyɛla shɛɣu nini ka mɔɣa mini bɛma pali marimari hali ti chee bahi, kadi chɛ ka gorim ŋɔ niŋ tɔm nti Naa Gungobili mini o nyaandoliba. Gorim ŋɔ daa nyɛla mɔɣu ni gohi soli ka chandi ŋɔ ŋmanla di ku nani, ka Gungobili tɛhiri ni o labi yiŋa.

Gorim maa sunsuuni, ka Naa Gungobili yuli o paɣa ninni, ka yeli o "suhimi Naawuni ka n lɛbi Yaan-Naa palli ka bɛ bɔla Gbanzaluŋ".

Amaa ka o paɣa la ka yelli "a kutooi da biŋmaa mini wahu n chaŋ naya. Yɛlima a ni yan niŋ shɛm ndi a ba yili gbana zuɣu? Dimsuɣlo chɛlima" ka o paɣa labisi.

Saha shɛli Naa Gungobili ni paai kulikpuni mɔɣili, ka batonim pun zaŋ Nabihi zaa duhi kuligi duli, ka bɛ kpalim vuhira ka Naa Luro bia Gungobili ti paai na.

Bɛ ni nye Naa Gungobili, so daa bi gbuligi lihi o. " ti naai dabisili maa tuma, a tabi zaa kamna wuntaŋ ni. Yuŋ n zibiri maa ka nyin na kan na. Ti yiɣisi la Dabsili maa" ka batonim yino yɛli ka lihiri o zo nini ni lari.

Ka Naa Gungobili vihi o baagi ni n-yihi laɣifu na. Ka o saɣiti ni o ni yɔ n gari bɛ ni pun deeri shɛm. Dini nye bɛ yino saɣi ka zaŋ Naa Luro bia n baa yaɣi kulikpuni kuligi ŋɔ.

Naa Gungobili ni mali ti kpe Saŋkara-Yili, ka o nye ka tiŋ maa zaa be nimmohi ni, din wuhi ni o yuuya.

Naa Gungobili Birimiya

Naa Gungobili paa na ni o nyandoliba, ka zaŋ ba kpe fɔŋ yuli booni " Nayili Fɔŋ". O daa mali la niya ni o gbe ni. O ni daa kpe o tuuli yili, bɛ daa bi taɣi dee o venyela. "Duri lahi ka yili ŋɔ, duri maa zaa palimi", ka yili lana yɛli ka sɔɣiri o nini polo.

Yili kam ka Naa Gungobili kpe, yɛtɔɣa yini maa ka bɛ zaa yara, di duri maa pali ya. O ni kɔŋ duu nyebu Nayili-Fɔŋ ni o gbe, ka o zaŋ o zuɣu ʒe Balɔɣu, amaa yaha ka Balɔɣu nim yɛli ti bi bori Nabi bincherlana.

O yi Balɔɣu o zani bu shee daa nyɛla Gagbuni, ka Gagbuni nim gba zaɣi so. Ka Naa Gungobili lahi ŋmali lu Kumlan-Fɔŋ. Kumlan-Fɔŋ mi nyɛla fɔŋ shɛli Nabia kam ni ku saɣi gbe ni. Di nyɛla fɔŋ shɛli ŋun ŋmari zuɣuri nayili. Din zuɣu Naa bia kam bɛ bori di yɛtɔɣa.

Naa Gungobili daa kpalim bori la shɛli polo o ni yen zaŋ o zuɣu sɔŋ dama saha ŋɔ di daa wumo pam, din zuɣu o yi kuli doni shɛli di saɣi too.

Mba-Kumlan ni nyɛ o, ka o tahi ka yɛli ni bo alaamu Nabia n-nyɛ o? Nabia ŋuni yan nye din viɛli shee ka kana ni o ti gbe ti fɔŋɔ ni? Vi daa gbaai Naa Gungobili ni nyeb Kumlan yɛtɔɣili maa ka daa yi fɔŋ maa ni.

Din saha ka Naa Gungobili yɛli o suhuni ni di pa shɛli Mba Zohɛ-Naa ni deei o ni dama o nyɛla sokam ba. Pɔi ka o daa ti yan paai ni, nzo Galwe-Naa Kundoni mini o saamba n daa pun be ni. Ka Naa Gungobili daa tirisi n chaŋ Gamanzi ni ka o daa nyɛ bɛhigu shee n doni. Yili shɛli ni o ni daa doni maa daa nyɛla Kpunkpan-paɣa yili, duri ayi ndaa nyɛli ka o zaŋ du yini lɛbi bindira duu ka gberi yini ni. Lala du shɛli bindirigu maa ni dooni maa ka gbuɣinli bia mini o paɣa daa doni n guhiri Naawuni ni yan niŋba shɛm.

Yaan-Naa Palli Gbaabu

Bɛni daa mali Naa Zokuli kuli naai, Gushee-Naa daa chaŋmi ti kaai Naa Zokuli yiŋa, ni o pili shili malibu zaŋ kpa Naa palli gbaaibu. O daa gili la Naa kuro ŋɔ yiŋa n-ŋooi mɔɣu kaman kali ni wuhi shɛm. Ka o ba wahu n-chaŋ mba Kuɣu-Naa yiŋa nti zaŋ mɔ'pili maa ti o.

Ka yɛli yɔɣu kpamba ni bi bɔm yaaŋa nti o ka o ʒini Gbewaa gbana zuɣu.

Ka di pun nyɛ shɛm kurumbuna saha zaŋ na hali ni zuŋɔ, pɔi ka bi gbaai Naa palli bɛ yan buɣila baɣisi n-nye Nabia ŋuni yan di ka suhudoo beni. Din boŋɔ yi niŋ lala Nabia ŋɔ ka bɛ yan saɣiti buɣa ni pii So. Ka Gushie-Naa paai yɔɣu kpamba n yɛli ba ni o borila Naa pali.

Ka Kuɣu-Naa tim Tuɣiri-Nam ni o chaŋ ti zaŋ baɣa na nayili-fɔŋ. Dibi yuui ka Nayili-Fɔŋ baɣa pun ʒi yɔɣu kpamba tooni ni o baɣa bihi. Din saha n-nye baɣa ŋɔ bahi baɣibihi ŋmani ka yera;

" kpuŋ kotiŋ nɛrigu, n yan gahimla suma ka che bɛri,

" Mba turi pali pɛiɣu, kan dini pali ŋmani.

" mbi nya n dini bɛ ti yɛri so yala".

Ka wuɣi o zuɣu ka yeli Yɔɣu kpamba " yi borila Naa pali.

Tɔ buɣa mi bi pii so pahila Yɛmo-Kariga-lan Gungobili.

" Bo? Bɔ ʒiri mbala?. A zaŋla a noli naai Nabia bincherlana ŋɔ ni a mɔŋ gbana ŋɔ Na'suŋ?

A shiri bɛ yeri buɣa maa ni yeli shɛm ka kpamba maa yino tahi".

"Di lahi chɛliya kati nimbil pa nye o" , ka kpamba maa yino lahi yɛli ni di ka lahiʒibu.

Ni o dila naanzuu yaɣa dini fa o nina ka o kulahi nye vɛinyela, ka kpamba maa yino gba lahi yɛli. Ka Nayili-Foŋ baɣa kpuɣi o koligu n yi zɔŋ maa ni kuli.

Cham Yɛlizoli nti zaŋ bɛ baɣa maa na, ŋuni yɛri yɛlimaŋli ka di bi yiɣisira.

Pumpɔŋɔ ka Tugri-Nam mini baɣa pun ʒi Yɔɣu-Kpamba tooni.

Ka baɣa yihi ŋmani o koligu ni nti pahi laɣkpahira.

Ka zaŋ laɣkpahira bahi ŋmani ka yeli:

" Kpuŋ kotiŋ nɛrigu, n yan gahimla suma ka che bɛri

" Mba turi pali pɛiɣu, ka n dini pali ŋmani .

" Mbi nye n dini bi ti yeri So dini yala.

Ka baɣa bohi Yɔɣu-Kpamba, yi borila Yaan-Naa palo? Yɛlimaŋli diyi niŋ ka suhidoo yan be Dagbaŋ, m mahi gbum ka yaɣiri la, Yaan-Naa palli ŋɔ pala so pahila Naa Luro bia. N wuhirimi ni Naa Gungobili buɣa ni yeli shɛm mbala".

Yɛltɔɣa ŋɔ zaa, ka kpamba mali ʒini ka ka dihitabili ni yeli ŋɔ, dini n-nye bi bohiri bɛ suhiri baɣasi ŋɔ tinim naai la noli yɔɣɔ? Ni suhi yiɣisila ka kari Yɛlizoli baɣa. Ka Yɔɣɔ-Kpamba yino yeli bee o ti dila naazuu pam kadi fa o nina?

Din saha ka bɛ lahi tim ni bi ti bo baɣa so na, Gushiegu baɣa ka bɛ daa zaŋ na ka o gba ti yeli lala" ni Dagbaŋ ni yan maai gbum ka yaɣiri ni suhudoo, din ŋuna Naa Gungobili n tu ni o lee Yaan-Naa palli". Ka bɛ lahi kari o gba.

Ka bɛ lahi tim ni bi ti bo baɣa ŋun pahiri anahi ka o yi Bɛɛmoni-Yili, ka bɛ kari o gba dama yɛltɔɣ' yina maa ka o gba yɛra. Saha ŋɔ ka Yɔɣu-Kpamba lahi ka bɛni gbaari shɛm, ka kpalim ŋumda.

Kpalinkpaa Gbaabu

Ka Mba Duɣu tim ti boli kanjaŋ baɣa Naa, o yuli n daa booni baɣa-Naa Tawumya.

Baɣ'naa Tawumya daa nyɛla bɛni dihitabili pam ni yaa zaŋkpa nyɛbu polo Dagbaŋ zaa lala saha maa.

Baɣa ŋɔ n-nye ŋun daa ti yɛli Bimbila Naa Suliga ni, o ku lam bindiri shɛli din za o tooni ŋɔ. Achiika, saha shɛli Naa ŋɔ ni shihi ŋmani maa, ka o kpi. O nyɛbu yaa daa nyɛla din ka zilisigu ni behim ka o yɛltɔɣa nyɛ din timsa.

Dabsa gariya ka Gushie-Naa guhiri Maliʒɛli, n guhiri ni bi pii Yaan-Naa palli ka o naan yi kuli. Gushie-Naa bi gberi Yani din zuɣu ka o daa guli o Maliʒɛli maa.

Ntoo bela Mba Kuɣu-Naa zɔŋni ka baɣa Tawumya paa na. Ka o ʒini tiŋgban' ni ni o koligu, ntoo bela wuɣi o zuɣu n lihi kpamba nina ni, ka yɛli "bo zuɣu ka yi boli ma yini pun mi shɛli zuɣu? Pa tiŋmari n nyema din zuɣu niŋ miya bɛ ni wuhiya shɛm, ka pa lala alɔbo ni niŋ". Yɛtɔɣili ŋɔ ni naa ka van yina Kuɣu-Naa zɔŋni.

Lala saha ŋɔ, ka Yɔɣu-Kpamba van yiɣisi bɛ ʒɛshihi ka yira, n ŋumda ti niŋ ti kpɛŋ tariga.

Galiwe- Naa Kundoni ka bɛhigu ni ti yaanima. Kati taali n-nyɛli.

"Dim baŋ ku loonima"

" Koriŋkpɛŋ gbali, baŋ yinima"

" Naansara baɣiyuli ku mali soli, di dolila kaŋwa".

Naa Gungobili Di Yani

Soli kam bɛni daa kpuɣi ni naai, ka Mba Duɣu che ka bi bo naɣipɛili mini naɣi sabinli.

Ka o zaŋba ti Tugri Nam ka yɛli o " chem Gamanʒi nti bo Gungobili shee. Yɛli mi o ni o zaŋmi naɣipɛili m-mali o ba Naa Luro ka zaŋ naɣisabinli mi mali o yabdoo Zoligu". Di nyaaŋa, yɛlimi Gungobili ni o labina yiŋa nti kpuɣi o yaanim gbana.

Amaa Tuɣiri-Nam ni paai Gungobili o zaɣisila niɣi ayi maa ka yɛra " ka daɣila zuŋɔ Yɔɣu-Kpamba mi ni mba n-nyɛ Naa Luro ka Naa Zoligu mi nyɛ n-nyabdoo, di zaa yoli ka mɔŋma bɛhigu shee? N ku saɣi ka lahi mali ma ansarisi".

Naa Gbewaa bi zaɣisiri pini bi ti yeri ni o suhi yiɣisi yaɣa o yaansi zuɣu. A ba Naa Luro daa bi niŋ li, a yabdoo Zoligu gba daa bi zaɣisi boligu zaŋ kana o ba gbana zuɣu". Ka Tuɣiri-Nam gba tiŋ balimdi Naa Gungobili.

Gbewaa zuu

Ban mali laamba zuu

Ban ka laamba zuu.

Pahimi suɣulo doli ma kati chaŋ a yaanim tiŋa. Kam na ti nyahi a ba kpib'si nintam.

Lala yɛtɔɣa ŋɔ, ka Naa Gungobili taɣi deei niɣi ayi ŋɔ, n zaŋ ba mali o yaanima ka ba wahu ka Tuɣiri-nam be tooni ka o doli, ka bɛ gbaai Yɔɣu soli.

Yuŋ ti yan zibi, ka vuri deei Yani luɣili kam, n wuhiri ni Yamo-Kar'naa Gungobili lԑbi Gbewaa Naa.

Naa Gungobili darigi Yɔɣu Kpamba tibili

Naa Gungobili ni ʒini Gbewaa gbana zuɣu n lɛbi ŋun pahiri pishi ayopɔin ndi Dagbaŋ Nam, di daa muɣisi o pam ni dahinsheli o nyaandoliba gba ni tooi ti nyɛ nahingu mini fitiina din paai o mamaŋa. O daa tɛhirila sohi biɛɣu Yaanabihi shɛb gba ni tooi tibi paai Yani gbana pirimla bɛ ka zuɣu. Ka o gbaai ni o ni darigi Yɔɣu Kpamba tibli.

Alizimma dali asiba, ka lahibali paai Yɔɣu Kpamba ni Naa boriba Nayili. Gbewaa nayili, ka Naa Gungobili zaŋ ba kpe Buɣili Pabo ka yɛli ba ni bɛ gbim yihi kuɣu Kara. O ni lihi bɛ kuɣa maa naai, ka o yɛliba ni bi ʒim kuɣa maa bɛ zuɣu kpuni hali ni Kulikpuni biɛŋ din nyɛ River Daka.

Daba ayi dali, Yɔɣu Kpamba pam daa luya n kpi, ka shɛb mi zo n barigi ka bi bɛ lahi nyaba.

Naa Gungobili ni dihitabili ni tibdarigibo shɛli o ni bori maa bɛ baŋ di gbunni, ka o chɛ Yani Kpamba ni di lɛbi shahira dahinsheli. Ni dahinsheli kam ka Yaan-Naa bihi paai bi bayili, ban niŋmi aadalchi.

Naa Gungobili daa labila Yɔɣu nti ʒini o yaanima gbana zuɣu n dɔɣi o zuu;

Mion-lana Mahama

Kuduli-lan Tɔbuʒia

Kuduli-lan Luro

Kuduli-lan Kokpaɣu

Yɛmo-Kari-Naa Tiŋbɔbli ni din pahi.

Naa Gungobili daa zaŋ O nuu dihi buɣatiŋa ka chɛ o yaanima gbana, o ni daa niŋ yuun pishi ni yini nam gbana zuɣu. Naa Zangina, Naa Tituɣiri bia n daa ʒini Yani gbana zuɣu Naa Gungobili ni ŋmaligi naai.