Tampion Taarihi

SUURI YINI

Suurili ŋɔ jɛndila tuma ŋɔ lahibali tuuli. Tuma ŋɔ ni nyɛ shɛli bee dini ʒiri yɛl’shɛli, tuma ŋɔ nia, daliri din niɛm nuu dɔɣi tuma ŋɔ. Tuma ŋɔ ni kpa talahi shɛm, di daanfaani, vihigu bɔhisi, yɛlimuɣisiri shɛŋa ŋan be tuma ŋɔ tumbu ni, tuma maa ni yɛn tum shɛm nti pahi bachinima kahigibu.

Lahibali tuuli

Ʒemana kana ka niriba pam zaŋ bɛ zaɣa mini saha zaa niŋ yɛltɔɣ’shɛŋa din bi nya ba bee n-kpini ba. Ka shɛba mi zaŋ bɛ yaa, arizichi ni bɛ baŋsim n-vihiri ka zabiri yɛl’shɛŋa din ka ba anfaani zuɣu. Lala niriba ŋɔ tammi ni Dagban’ninkura yɛliya ni “kukolimahimlana ʒirila nayiɣa naa kpanjɔɣu”. Amaa ka lee ka saha ni bɛ bɔhi bee n-vihi baŋ bɛ maŋmaŋa yɛltɔɣa. Sokam pa zaŋla yɛltɔɣ’shɛŋa din bi nya ba m-bɔbi bɛ maŋa ka nyɔɣu ni doro la, ka yɛla pam doya n-guli ba amaa ka bɛ baɣa ka dini. Sheriff Ghale n-yɛli o yila puuni ni“ a naba yi waɣa ka kɔɣu naba, a ku tooi zo ka che a maŋa”.

Niriba tammi ni Dagbamba yɛliya ni “buɣim yi yɛn nyooi nira, wari n-gbaari o”. Bɛ lahi pahi ni “buɣim balli ni taai mɔri”. Yɛla maa yi bi zani tariga lala, bihi ni di lala haliyoli maa fali dama bu’bila yuunila o ma noli ka ŋubira.

Niriba pam beni ka bi mi Dagbamba taarihi ballee ti zuŋɔ karachinima shɛba dama ti dii ka sabbu ka di sabi doya n-wuhiri ti taarihi. Ti ku tooi galim ka feei so dama ti piligu bi pili ni sabbu. Amii Dagbamba ni yɛli ni “kɔbili ka ŋmabu zaŋ buɣi tankpaɣu” zuɣu n-che ka shɛba yihi bɛ tɛha zaŋ chaŋ yɛlimuɣisirili tilaa bɔbu polo bee? Amaa bi di tam ni Naa Zanjina daa boli o yuli ka bɛ mali li salindi o ni”siŋ’ titali ku kpe dunoli zaŋ tiri gooni”.

Pa n nia n-nyɛ li ni n zaŋ tuma ŋɔ n galim ka feei Dagbamba bee Dagbaŋ karachinima, amaa ti ku tooi zo ka che lala galimi maa. Zuliya n-kani Ghana tingbani ni n-ni tooi ŋme nyɔɣu ni bɛ kaya ni taada mali yaa ni jilima nti paai Dagbamba, amaa ka ti che li n-labi ka samba kanna nti bɔhindi li kuni bɛ yanima ka ti kuli ʒiya ka ti baɣa kani. Ti yi lahi lihi ti yɛltɔɣa pam bela ti ninkura mini baansi noya ni ti mi ka saha ni ti bɔhi baŋ din be biɛhigu ni ka kani zaa. Shɛhiranima mi kuli palimi din wuhiri ni biɛɣukulo ti yɛltɔɣa maa kuli barigirimi dama kum kuli kpuɣirila ti ninkura maa.

Naawuni yiko puuni ninneesim pa kana ka sokam suhu yiɣisi bahi karim baŋsim bɔbu zuɣu. Wula ka ti tɛhira zaŋ chaŋ yɛlli ŋɔ polo? Ti yi bi di valiŋ n-lihi yɛlli ŋɔ zuɣu,ti ni niŋ Kɔɣindana baa”a niŋ a maŋa”, ka di yi naɣi pa lala,kɔŋa n-yɛn ŋma ti ka ti yɛri ni ŋamli maa. Ti yi bi niŋ nimmoo,ti ku mi ti ni ti yɛn yɛli sɔhibiɛɣu bihi shɛm.

Dagban’ninkura n-nya ka yɛli ni “Nakpayili tilaa, ŋum baŋli, ŋuna n-gbiri li”. Lala ŋɔ zuɣu n-kpahi neei ma n gom ni ka n-yɛn niŋ vihigu n-jɛndi Tampion din be Savelugu-Nanton yaɣili la. Tuma ŋɔ ni vihi baŋ Tampion ni pili shɛm zaŋ na hali ni zuŋɔ, ni di zaashee Dagbaŋ nam soli zuɣu.

Tampion bela Dagbaŋ din be Tudu polo ka do “latitudes 9 mini 10” sunsuuni, Mahama, (2004). Di nyɛla N daan Yaa Naa kparibɔɣiri la puuni zaɣ’yini. Tampion bela Savelugu-Nantɔŋ yaɣili, di ʒela Savelugu wulimpuhili zuɣu ka di waɣilim paai kilomita pia ni ayɔbu (16km).

Savelugu-Nanton yaɣili maapu din wuhiri Tampion ni be luɣ’sheli

“Nira yi be Tamale ka yɛn lihi Tampion, a ni nya ka di bela wulimpuhili nuzaa zuɣu biɛla. Tamale mini Tampion waɣilim paagi kilomita pishi ni ayi.

Tampion wulimpuhili polo kunila Limo, Karaga ni Gusheigu polo, wulinluhili polo mi kunila Nanton, Savelugu ni Tamale polo. Nudirigu polo kunila Tijo, Jimili zaŋ kpa Naya (Yendi) polo ka nuzaa polo kuni Zoggu polo.

Ti yi yɛn lihi tin’tarisi, di tu ni ti tuui lihi li zaŋ chaŋ N daan Yaa naa kparibɔɣiri polo pɔi. Ti yi lihi wulimpuhili polo, Tampionlana mini Limo naa n-diri tarisi amaa Ninkura yɛliya ni Limo naa ka tingbani dama ni Tampionlana mini Galiwee lana tingbani sunsuuni ka Limo ʒeya ŋɔ. Wulinluhili polo Tampionlana mini Nanton naa n-diri tarisi, nudirigu zuɣu, Tampionlana mini Tijo naa ni Tuɣu lana n-diri tarisi ka nuzaa polo mi, o mini Zɔɣu - Lana ni Nyol’naa n-diri tarisi.

Tampion mini tin’shɛŋa ŋan diri tarisi ka ŋa pa Ndaan Yaa Naa kparibɔɣiri n-nyɛ: wulimpuhili polo Tampion mini Yipaligu n-diri tarisi, wulinluhili polo ka di mini Naɣidigu di tarisi. Nudirigu polo, Tampion mini Sakpali ka nuzaa polo nyɛ Tampion mini Sindigu ni Zokuga n-diri tarisi.

Tampiŋ daadama nima mini fandi kalinli

“Ghana Statistical Service” (2002) wuhiya ni bɛ ni daa kali Ghana nima yuuni 2000 la daa viigi gbuni ni Tampion daadam biɛligu kalinli yiɣisila tusaata ni kɔbisita ni pihinii (3,380). Kalinli maa puuni, dabba kalinli yiɣisila tuhili ni kɔbisiyɔbu ni pihinahi ni ayɔbu (1,646) ka paɣaba kalinli mi nyɛ tuhili ni kɔbisiyopɔin ni pihita ni anahi (1,734). Ka Tampionlana tinkpansi zaa daadam biɛligu kalinli yiɣisi tusaanu ni kɔbiga ni pihita yini ka (5,129). Ti yi zaŋ Tampion mini tinkpansi ŋɔ kalinli n-laɣim taba di zaa yɛn yiɣisila tusaanii ni kɔbisinu ni awɔi (8,509). Kalinli ŋɔ puuni, niriba maa pam nyɛla pukpariba. Daabihi, bin’kpɛriba ni bin’wuɣiriba gba nyɛla ban be yaɣili ŋɔ. Daanka’shɛŋa ŋan be Tampion yaɣili ŋɔ n-nyɛ: nakɔhigu, luntali, baɣisi, jinwariba, machelinima. Amaa niriba maa pam lee nyɛla pukpariba. Gomnanti tumtumdiba gba bi kɔŋ ka karimbanima n-lee zooi bɛ puuni. Duroobanima gba nyɛla ban be Tampion.

Tampion malila fɔndi ayɔpɔin zuɣu. Lala fɔndi maa n-nyɛ: Gumani, Afa fɔŋ, Kambontooni, Nayili fɔŋ, Kambon nyaaŋa, Nakɔhigu ni Bilipiɛla fɔŋ. Tampion Tindaan naa mini o kpamba ʒila Gumani, Tampion Limam mini o daafa taba ʒila Afa fɔŋ. Tampion Sapashin nima ʒila kambontooni, kambon nyaaŋa ka che ka shɛba mi ʒi Tampion tinkpansi. Tampionlana mini o kpamba shɛba ʒila Nayili fɔŋ ka shɛba gba ʒi Bilipiɛla fɔŋ. Taampion lahi mali da’titali ka di ʒe Gumani mini Afa fɔŋ sunsuuni. Daa ŋɔ nyɛla da’kurili ka sokam mi di yɛla tudu polo ŋɔ na zaa. Daa ŋɔ yuli m-booni Kpaa (Tampion kpaa).

Tampion Tindana (Tindaan’naa) mini o gba kpamba ʒila Gumani. Gumani pula buyi zuɣu, dini n-nyɛ: Tindaŋ ni Ŋoliŋ.Tini lahi tooi nya buɣ’gɔrigu, guŋ ni tindaamba siliga ka di zaa be Gumani, buɣ’gɔrigu ŋɔ bela Tindaŋ ka Siliga ŋɔ mi be Ŋoliŋ.

Adiini polo, Tampion nyɛla juɣu tiɛɣu, tiŋ kam dagaŋa be dini. Adiinin dibaata ŋan be Ghana la zaa be Tampion. Lala adiini nima maa n-nyɛ: musulinsi daadiini, dolodolo Issa daadiini ni dagbandabba. Sokam mali soli ni o tum o daadiini tuma ka gaɣibu bee muɣisigu shɛli kani.

Ghana zuliya nima polo, zuliya shɛŋa ŋan be Tampion n-nyɛ; Dagbamba, Ŋmampirisi, Zabaɣisi, Mohi, Fulaannima, Gurinsi ni Gbɛngbɛri. Amaa Dagbamba n-lee zooi n-gari zuliya nima maa zaa.

Nama balibu pam nyɛla din be Tampion ka ŋa shɛhiranima nyɛ; Kpambali nama, Nakɔhinama nama, Baansi nama, Afa nima nama, Tindaan nama, Sapashin nama, Wanzam nama ni Warizɔhi nama. Tampion tamla daankuɣa ata zuɣu, lala daankuɣa maa n-nyɛ; Wulana, Limam nti pahi Kambon naa.

Tingbana mini buɣa zooya pam Tampion tingbani ni. Di shɛhiranima n-nyɛ; Buɣili zinyabo, buɣili wunwɔŋ, buɣili saha, buɣili bajim, buɣili womo,buɣili sinʒiɛri, buɣili taribabu, buɣili maliga, buɣili jishɛɣu, buɣili dingbuli, buɣili tinvuliga, buɣili siɣi, buɣili kape, buɣili kobilpiɛliga ka che tingban’shɛŋa ka bɛ bi booni di yuli, so mi bi lahi wuhiri so di ni do luɣ’shɛli naɣila di maliŋ dali ŋun beni nya ka wum.

N ku tooi kooi yaɣili ŋɔ ka bi yɛli karim baŋsim yɛla. Silimiinsili mini Mahamadiiya kariŋ baŋsim zaa be Tampion, amaa Silimiinsili kariŋ baŋsim n-lee mali yaa gari Mahamadiiya kariŋ baŋsim. Tampion mali m ma yaankalɛhi shikuru din pa gomnanti dini dibaayi, m ma yaankalɛhi ni pirimari shikuru mini “Junior High School”, din zaa nyɛ gomnanti dini. Di ka sakandari shikuru mini kariŋ zɔŋ kara ŋan pahipahi, amaa Tampion bihi ban chani “University”nima, Polytechnics”, ni Karimbanima Ashibiti awuraabanima wumsibu shikuriti ka zaŋ buɣisi.

1.1 Yɛlimuɣisira ŋan niɛm nuu n-dɔɣi vihigu ŋɔ

Yɛla pam n-niɛm nuu dɔɣi vihigu shɛli ni yɛn niŋ n-jɛndi Tampion ni nya shɛli ni di zaashee Dagbaŋ nam soli zuɣu.

Tuuli, Quartey, S. M. mini o baŋdi taba (2005, 3) sabi bɛ buku ka buku maa puuni bɛ wuhi Ghana zuliyanima zaa ni be yaɣ’shɛŋa Ghana maapu la puuni, amaa ka lee bi wuhi Dagbamba ni jɛndi be yaɣ’shɛli Ghana tingbani ni maapu maa puuni tudu ŋɔ na.

Dagbamba

Ghana maapu din wuhiri Ghana zuliyanima ni beYaɣ’shɛŋa

Ti yi lihi maapu ŋɔ, ka yɛn zaŋ li n-tum tuma, din ŋuna zuliya shɛli ka ti tudu polo ŋɔ na n-nyɛ Dagbamba. Dama Dagbamba n-galisi gari zuliya kam din be tudu polo ŋɔ na.

Zuliya kam di bi zaɣisi ka bɛ ninkura ti lahi kani, ka bɛ yɛltɔɣa sabi n-doya ka bihi ti yiɣisina dahinshɛli m-paai li. Kum mi yi kurila ninkurugu, din ŋuna tin maalimi shili dama ti yi niŋ fawɔɣili ka bi deei ti yɛltɔɣa din be ti ninkura ŋɔ noya ni n-sabi sɔŋ ka bɛ ŋmaligi ka che ti, ti yɛla pam ni barigi ka che ti.

N vihigu puuni, shikurubihi shɛba na min niŋ vihigu din jɛndi Tampion ka lala tuma maa kuli shihi Tampion ni pili shɛm biɛla amaa di bi yɛli shɛli zaŋ chaŋ Tampion nam yɛla ni di zaashee Dagbaŋ. Shikurubihi ŋɔ tuma ŋɔ nyaaŋa, m bi nya bee n-wum ni so min sabi n-jɛndi Tampion ni pili shɛm, din nam yɛla nti pahi di zaashee Dagbaŋ. Pa shɛli mi n-tahi li m-pahila so bi lahi kpaŋsi ninkura sani ʒinibu ni baansi bɔhibu zaŋ chaŋ ti kaya ni taada polo. Ninkura sani ʒinibu bee baansi bɔhibu kalinsi ŋɔ zuɣu pa chemi ka Asanza niriba pam pa mali yɛla n-gabiri taba.

Yuuni 2009 puuni, baŋd’ shɛba daa yina nti sabi buku, ka lala buku maa puuni bɛ buɣiri Ghana zuliya shɛŋa tuma bee zuliya nima maa ni be shɛm. Bɛ daa yɛliya ni Dagbamba tuma nyɛla zabili bee tɔbu tuhibu. Buɣisiri shɛli baŋdiba ŋɔ ni daa zaŋ ti Dagbamba maa bi niŋ yɛlimaŋli ka ni tooi birigi shikurubihi bɛ yi zaŋ bɛ yɛligu maa n-tum tuma zahimbu shee.

Niriba ni yɛri a yɛltɔɣa shɛm n-wuhiri bɛ nintiɣili bee filiŋ ni nyini. Yuuni 2002 la hali ni zuŋɔ, ŋun kam mali o malifa gbiɣu, Dagbamba ka o mali li ŋmɛra. Amaa ka bi taali n-nyɛ li, dama Dagbamba yɛliya ni “a yi yɛli ni jaŋgbariga mali bɔbili, nyin ŋmaligi yɛli ni kpaligu n-nyo n-kaɣili”. Dinzuɣu Dagbaŋ bilichini kam kpaŋmi o maŋa ka o taɣi n-deei yɛligu ŋɔ ni suhuyini dama “ko’yuli yi ŋma a zuɣu ni, a bi lahi zɔri ko’yora”.

Saha pa kana ni ti yina nti niŋ nimmɔhi zaŋ bahi karimbaŋsim zuɣu ka lahi pili ti yɛltɔɣa sabbu ti maŋmaŋa. Ka ti yi zaɣisi ni ti ku niŋ lala, niriba ni sabi wuhi ti ti ni nyɛ shɛba amaa di ti lee bi niŋ ti suhuyubu la zuɣu.

1.2 Tuma ŋɔ nia

Afanima yɛliya ni “tuuni kam tumdimi ni di nia”. Tuma ŋɔ nianima zooya pam. N tuuli nia zaŋ jɛndi tuma ŋɔ nyɛla di vihi baŋ Tampion ni pili shɛm, di nam yɛla ni di zaashee Dagnaŋ.

Di nia lahi nyɛla di kpaŋsi ti kaya ni taada wuhibu ni bɔhimbu ti shikuriti la ni. Di ni lahi bo baŋsim zaŋ ti karimbanima ka bɛ tooi wuhiri ti kaya ni taada yɛltɔɣa viɛnyala. Tuma ŋɔ nia kpeeni lahi nyɛla di lee so’chibiga zaŋ ti karimbanima, ni ŋun kam mali kɔrisi ni bɔhimbu ka bɛ gba tooi niŋ vihigu n-jɛndi Dagbani yaɣ”shɛŋa puuni so ni na bi shihi.

1.3 Tuma maa ni kpa talahi shɛm

Yaɣili ŋɔ yɛn lihila tuma ŋɔ talahitali ni nyɛ shɛli. Tuuli, ti piligu bi pili ni sabbu, di zuɣu yɛltɔɣa pam bela niriba noya ni ka ti yi niŋ fawaɣili ka bi deei ŋa n-niŋ gbana ni ka bɛ zaŋ ŋa kpi, wula ka ti ti yɛn yɛli bɛ ni na yɛn dɔɣi bi’shɛba?

Di ni niŋ ka tuma chaŋ nti dalim ti kaya ni taada yɛltɔɣa ŋɔ, di nyɛla din yɛn sɔŋ karimbanima ka bɛ tooi wuhiri kaya ni taada yɛltɔɣa ti shikuriti la ni. Dama karimbanima pam beni ka bɛ baŋsim bi ziligi zaŋ chaŋ ti kaya ni taada wuhibu polo.

Naawuni yi niŋ ma yiko ka n tooi vihi baŋ Tampion mini di nam yɛla ni di zaashee Dagbaŋ ka di kpe gbana puuni, dahinshɛli ŋun gba ti mali nia ni o niŋ vihi zaŋ chaŋ Tampion polo mali o ni yɛn lihiri shɛli ka tumda bee o mali o ni yɛn me n-tam shɛli zuɣu ka di pala o yɛn pilimi.

1.4 Vihigu bɔhisi

Yaɣili ŋɔ nyɛla n ni yɛn zaŋ shɛli n-ŋme bɔhisi ka di leei dariga ka n-doli du nti laɣim lahabali kam din ni sɔŋ ka tuma ŋɔ tum ka di nia pali. Bɔhisi maa puuni n-nyɛ;

Wula ka Tampion pili? (Daliri din niɛm nuu dɔɣi Tampion piligu)
Ŋuni n-nyɛ Tampion nabia?
Tampion zaashee Dagbaŋ nam soli zuɣu?

1.5 Vihigu ni niŋ luɣ’ shɛli polo

Yaɣili ŋɔ yɛn lihila tuma ŋɔ ni tum luɣu shɛŋa.

Tuma ŋɔ tumbu ni, n daa kpuɣi napɔŋ chaŋ Tampion nti bɔhi ninkura mini baansi n-deei bɛ milinsi ni nyɛ shɛli zaŋ chaŋ tuma ŋɔ polo. N daa lahi chaŋ Tampion Gumani nti vihi kali kpamba bee baŋdiba sani nti deei lahabali zaŋ chaŋ Tampion tingbana mini buɣa, bɛ ni gbaari Tampion tindaan-naa shɛm ni tindaan-nanima ban faasiɣi.

N daa lahi vihi Dakpema lun-naa zaŋ chaŋ Tampion nam ni bɔri ka diri shɛm polo.

N lahi vihi kundinima pam ni di sɔŋ ma ka n tooi nya lahabali ni ninneesim ni di sɔŋ ma ka n-tum tuma ŋɔ ka di nia pali ni achiika.

N ku tooi tam Tudu polo gomda yili yaɣ’shɛli bɛni booni”Regional Archives” la yɛla. N daa chaŋ ni nti vihi gbaŋ kura ni di sɔŋ ma ka n nya lahabali ni ninneesim n-tum tuma ŋɔ.

1.6 Tuma maa daanfaani

Tuma kamani n tuma ŋɔ tatabo ku tooi tum ka ka anfaani shɛli. Di ni ʒiri anfaani shɛŋa n-nyɛ;

Tuma tuuli anfaani din ka ŋmali nyɛla, di yɛn gumi ka taɣi ti yɛltɔɣa barigibu dama di yɛn laɣisila ti yɛltɔɣili kam din be ninkura mini baansi noya ni n-sabi sɔŋ ka bihi ti yiɣisi na m-paai li.

Tuma ŋɔ nyɛla din mali anfaani titali zaŋ ti man’ tuma ŋɔ lana, dama din ni sɔŋ ma ka n deei”University”shɛhira gbaŋ din nyɛ B.Ed la zaŋ jɛndi Dagbani baŋsim.

Di ni lahi sɔŋ karimbihi zaŋ kpa kaya ni taada bɔhimbu polo. Karimbanima baŋ wuhiri Dagbani gba nyɛla baŋ yɛn nya ninneesim zaŋ kpa kaya ni taada wuhibu polo. Tuma ŋɔ lahi nyɛla aʒia n-ti karimbanima bee “University” karimbihi ban bɔri ni bɛ niŋ vihigu ŋɔ tatabo dahinshɛli.

1.7 Vihigu puuni yɛlimuɣisira

Tuuni n ka dunia nyaaŋa zuɣu ka ka di yɛlimuɣisirili bee yɛlimuɣisira. Dagbamba yɛli ni “soon’puɣu bi kariti ka lara”, tuma ŋɔ tumbu daa bi kɔŋ di yɛlimuɣisira ni nyɛ shɛli dama di daa kuli mɛhimmi ka binkurugu ŋman’ ni kɔbiri la. Yɛlimuɣisira maa shɛŋa n-nyɛ;

Tuuli kundi vihira nyabu bee di bɔbu daa ka n-gbara dama bukunima dii kani n-sabi jɛndi tuma ŋɔ tatabo. Laɣ’pooli gba daa nyɛla yɛlimuɣisiri kpeeni zaŋ chaŋ tuma ŋɔ tumbu polo dama di piligu hali ni di bahigu nyɛla laɣ’dili.

Saha daa dii bi saɣi n-ti ma dama n-daa niŋdila vihigu ŋɔ luɣ’shɛli polo ka wuhiri shikuru luɣ’shɛli mi dabam. Ninkura pam daa je ni bi labisiri bɔh’shɛŋa n ni daa bɔhiri ba dama ni bi je ni bɛ viigi bɛ kali gbuni n-ti nashaaranima. Tuma duri shɛŋa gba daa bi bɔri ni bɛ sɔŋ ma ka n nya tuma ŋɔ yɛlibɔra.

1.8 Tuma maa ni yɛn tum shɛm

M pu la tuma maa ʒii bunu zuɣu. Pubu yim kam yɛn deela suurili. Suuri yini puuni ka n yɛn kahigi tuma ŋɔ ni nyɛ shɛli, tuma maa nia, daliri din niɛm nuu dɔɣi tuma ŋɔ. Tuma maa ni kpa talahi shɛm, di daanfaani, vihigu bɔhisi, vihigu maa ni niŋ luɣ’shɛli polo nti pahi yɛlimuɣisiri shɛŋa ŋan be tuma maa tumbu ni.

Kundi shɛŋa ŋan pun sabi jɛndi tuma ŋɔ bee kundi shɛŋa ŋan sabbu kpini tuma ŋɔ bela suura ayi ni.

Suura ata n-ʒiri vihigu so’doligu. Di ni lihi vihigu maa ni yɛn niŋ luɣ’shɛli maa daadam biɛligu, vihigu daadam biɛligu piibu, vihigu nɛma nti pahi vihigu bɔhisi.

Suura anahi yɛn lihila yɛligbahira din yɛn yina vihigu ni. Di gba ni yɛn lihi yaɣ’shɛŋa n-nyɛ: Tampion piligu, Tampion nam sulinsi, Tampion nabihi ni nyɛ shɛba, Tampion nam ni diri shɛm. Suurili ŋɔ ni lahi lihi Tampionlana zaashee Dagbaŋ, na’shɛba ban di Tampion ka faasiɣi.

Suura anu puuni ka tuma ŋɔ kolivaai be. Yɛlikpahinda/yɛligbahira din yɛn yina vihigu ŋɔ puuni gba ni yina yaɣili ŋɔ.

1.9 Bachinima kahigibu

Bachi shɛŋa yina tuma ŋɔ tumbu ni ka lala bachinima maa nyɛla ŋan bɔri kahigibu.Bachi pala ŋan yina tuma ŋɔ tumbu ni n-nyɛ:

Alikaali: Looya biŋ bee Baŋda.

Buɣ’gɔrigu: Dazuya mini zaankuunga dari ka bɛ zaŋ sa ka mani suɣili la n zaŋ buɣili zinyabo niŋ di ni.
Dihitabili: N ti yɛda.
Dingbuli: Tingbani n-nyɛ li ka di be Tampion.
Fawɔɣili: N baɣa ka.
Guŋ: Tampion Tindaannima silisi (gbala) ni be dabo’ shɛŋa zuɣu ka tihi kuli zibigi di zuɣu.
Kapei: Tingbani n-nyɛ li.
Mahamadiiya: Afa karim/mankaranta.
Maliga: Tigbani n-nyɛ li ka lala tingbani maa nyɛ ko’biliga.
Nabi’ yɔŋ: Nabia ŋun na bi di nam
Ŋoliŋ: Gumani fɔn’shɛli n-nyɛ li ka Tindaamba maa shɛba ʒiya.
Shɛliŋ : Karo laasabu n-nyɛli ka bɛ mali gaa dari n-wuɣiri li bee

n-lɔri li Tampion Tindaannima la so yi kpi, di zuɣu ka

bɛ yɛn lo o pa n- ʒi o gili ka o gbaagi o Buɣum maana.

Siliga: Luɣ’shɛli bɛ ni simsiri tindaannima.
Sinʒiɛri: Di nyɛla tingbani.
Tindaŋ: Tindaan’naa ni ʒi fɔn’shɛli Gumani yuli.
Tinvuliga: Dinyɛla tingbani.
Warizɔha: Warizɔha nyɛla N daan Yaan Naa kpamba puuni yino.

Shɛhira: Tolon naa mini Kumbun-naa.

SUURI AYI

2.0 Kundi mini gban’ shɛŋa n ni zaŋ niŋ vihigu ŋɔ

Dagban’kpamba ni”yɛm bela bɔbigu ni” ka Tolon naa Yakubu mi daa boli o yuli ni “yɛm yaɣi ninvuɣ’yino malibu”. Yaɣili ŋɔ nyɛla ni yɛn zaŋ shɛli n-lihi kundi shɛŋa baŋdiba ni sabi ka di sɔŋ ma ni hankali zaŋ chaŋ tuma ŋɔ tumbu polo.

Baŋdiba pam yina nti tum tuma zaŋ jɛndi ti Gbansabila tingbana ŋɔ na yɛla pam balee ti kaya ni taada soya. Amaa niriba na bi zaŋ bɛ haŋkaya niŋ ti Tudu polo ŋɔ na tinsi pam ni pili shɛm, di nam yɛla ni lala nama maa zaashee Dagbaŋ nam soli zuɣu. Nam bee kaya ni taada balibu kam nyɛla din niŋ talahi pam zaŋ ti lala zuliya maa niriba. Dinzuɣu Dagbaŋ kaya ni taada nyɛla din kpɛm pam zaŋ ti ma. Ninkura yɛliya ni, “Ʒi yɔɣu dari gbaŋgu”. Nira yi bi kpaŋ o maŋa n-vihi kundinima mini ninkura m-baŋ din nya o viɛnyɛla ka sabi ŋa sɔŋ, tɔɣisi je mini zani yuui beni dahinshɛli.

N ni vihi kundi shɛŋa ka di sɔŋ ma ni ninneesim mini haŋkali ka n-tum tuma ŋɔ n-nyɛ;

Asiamah mini Lugogye (2007: 71) yɛliya ni tinsi pam zaniya Kambɔntiŋa polo ka di daliri dalim tɔhigu. Bɛ pahiya ni tɔhinima ŋɔ daa yi sa la suɣa ka bɛ mini bɛ ni ʒi ninvuɣ’shɛba ni bɛ ti sɔŋ n-ŋo val’shɛŋa bɛ ni ku maa beni ka gɔri bɛ tɔhigu. Baŋdiba ŋɔ pahiya ni tɔhinima ŋɔ yi ti laɣim ʒilɛli maa ni viɛnyɛla, bɛ zaŋdila tɔha so ŋun daa daŋ ʒilɛli maa ni yuli n-ti lala ʒia maa. Asiamah mini Lugogye wuhiya ni Asamankese din be Kambɔntiŋa polo nyɛla tɔhinima ni daa ŋma shɛli nyɔŋ. Ni tɔha yuli booni Asare n-daa daŋ ʒileli maa ni ka o tɔha taba naan-yi ti laɣim. Tiŋa maa yuli ni yina shɛm n-nyɛ: Asare+man+kɛse (Asare tin’titali).

Tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla di zaa yɛrila tinsi pam zalibu ni dalim bin’shɛŋa Ghana ni tinsi yuya ni dalim bin’shɛŋa. Di woliginsim nyɛla. Asiamah mini Lugogye yɛrila Kambɔbɔntiŋa polo yɛltɔɣa ka n tuma ŋɔ mi yɛri Dagbaŋ polo yɛltɔɣa.

“University for Development Studies” karimbihi “Group 12” (2005: 29) daa niŋ vihigu yuuni 2005 la zaŋ chaŋ Tampion polo ka yɛli ni ” Tampion piligu chaŋmi nti dalim pukparigu”. Bɛ pahiya ni “Tampion tuui ʒinila Bajim ka di atam ti gbarigi ka bɛ yiɣisi ni nti ʒini Tinkurugu pɔi ka naan-yi ti paai ti ʒini Tampio. Shikurubihi ŋɔ wuhiya ni bɛ daa kuli lɔhiri tinsi maa ka Tampion tindana m-be tooni, dama ni nam daa na ka Dagbaŋ”.

Vihigu ŋɔ viigi gbuni ni “niriba ŋɔ ni daa ʒini tigbani ŋɔ ni n-naai, bɛ daa kpahimiya ka dama kuɣili zuɣu ka tingbani maa tamiya maa, Dagbani puuni bɛ boonila lala kuɣili ŋɔ (tampia bee tampiŋ). Lala zuɣu ka bɛ daa boli tiŋa ŋɔ (Tampiŋ) ”Bɛ pahiya ni “Naa Nyaɣisi ni daa ʒini Dagbaŋ nam gbana zuɣu ka gindi Dagbaŋ n-kuri Tindaannima ka mali o bihi lɛhiri nama la, o ni daa paai Tampion, Tampion tindana daa leela nyabiga n-zo nti lu biɛŋ yuli booni Zavuligu ni, Naa Nyaɣisi ni daa bi tooi ku Tindana ŋɔ zuɣu chɛmi ka o na kuli mali jilima mini yaa tingbani maa ni hali ni zuŋɔ”.

Shikurubihi ŋɔ vihigu ŋɔ puuni bɛ yɛliya ni “Tampion nyɛla Yaan nabihi nam”. Bɛ wuhiya ni Naa Nyaɣisi bi’so ŋun daa tuui ʒini Tampion nam gbana zuɣu n-nyɛ Naa Kayelemuna”

Amaa n-vihigu bi saɣi ti bɛ ni yɛli ni shɛm maa zaa. N vihigu wuhiya ni Tampion piligu bi kpini Bajim, di bi lahi saɣi ti ni Tindana ŋɔ daa leela nyabiga n-zo nti lu Zavuligu ni. Amaa ka lee saɣi ti ni Tampion tindana n-daa be tooni ka bɛ yiɣisi Tinkurugu din nyɛ Tampion piligu n-kuli bɛ ni ʒi shɛli zuŋɔ ŋɔ. Ti yi chaŋ tooni, ti ni nya Tampion mini Tinkurugu ni kpini taba shɛm din wuhiri ni Tampion piligu nyɛla ni.

Gbewaa, (2009: 47- 48) yɛliya ni “Ŋmamprugu lana Naa Atabea ŋun daa nyɛ Ŋmamprugu naa yuuni (1690:1741/2) sunsuuni la n-daa ŋma Bawku nyɔŋ ka di pahiri tinsi ata shɛli o ni zali”. Gbewaa wuhiya ni “Bawku zalibu chaŋmi ti dalim kɔhigu”. O buɣisiya ni “bi’biɛhi n-daa guri kɔhi gɔriba ŋɔ soli ka lala zuɣu che ka Ŋmamprugu lana ni deeri farigu shɛli filim pam, ka lala zuɣu che ka Ŋmamprugu lana ŋma Bawku nyɔŋ ka bo bidibisi ʒili ni ni bɛ gu ka taɣi kɔhi gɔriba ŋɔ ka che bi’biɛhi ŋɔ lirigu”. Gbewaa yɛliya ni “tiŋa daa ka Bawku ni be luɣ’shɛli ŋɔ ka zuliya shɛli bi bɔri ni bɛ ʒini ni dama di daa lula bɔɣili bee vunvamli.

Gbewaa yɛltɔɣa puuni o baŋsiya ni Ŋmamprisi ŋɔ daa bolila tiŋa ŋɔ yuli “Bɔku”. Bɔku ŋɔ Dagbani puuni nyɛla “bɔɣili” ka silimiinsi lee chilimchilim Bɔku ŋɔ hali ka di ti leei “Bawku”. O pahiya ni nira yi zani Gambaaga polo ka lihi bahi Bawku polo, ni di nyɛla bɔɣili bee vunvamli.

Gbewaa yɛltɔɣa bahigu, o yɛliya ni “Naa Atabea ni daa kuli tuui ʒini Ŋmamprugu gbana zuɣu palimpalim maa ka o daa zali Sinnebega, Binduri ni Bawku”. Dinzuɣu ni nira yi kpahim viɛnyɛla ni Bawku zalibu saha maa lula 1700 yuuni. Gbewaa pahiya ni yɛlikura din daa niŋ Ghana ni Gbansabila tingbani lala saha maa ka nira ku tooi tam li shɛŋa n-nyɛ;”kambɔnsi naa Nana Osei Tutu (1670’s-1717), Denkyiranima naa Ntim Gyakari (1690-1701), Dagbaŋ Tihi ni mɔri lana Naa Zanjina, Zabaɣu polo na’zuɣu Ndewura Jakpa Lanta (“late 16th- early17th century”), Dahomey na’zuɣu Agaja (1708 -1732)”.

Gbewaa tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba yaɣ’shɛŋa nyɛla di zaa yɛrila Tudu polo nima yɛla, Bawku mini Tampion zaa nyɛla di yuya ka di dalim tingbani biɛhigu bee nahingbana. Dama Bawku yuli dalimla di ni be bɔɣili ni zuɣu ka Tampion gba yuli dalim di tamla kuɣili bee tampiŋ zuɣu. Di lahi wuhi Na’shɛba ban daa be tooni tinsi ayi maa zalibu saha. Tuma dibaayi ŋɔ woliginsim nyɛla naa n-daa be tooni Bawku zalibu ni ka tindana be tooni Tampion zalibu ni.

Syme DC, J. K.G. (NRG8/2/214), gbaŋ be Tudu polo gomda yili ka di taachi nyɛ “The Kusasis-A Brief History”. Syme yɛliya gbaŋ maa puuni ni yɛlikurili din wuhiri Kusahi zuliya kamani Tili nima ni yɛli li shɛm. Gbaŋ ŋɔ wuhiya ni do’so mini o paɣa n-daa yi luɣ’shɛli polo na nti ʒini Tudu duli wulimpuhili polo tiŋa yuli booni Zawga (“French Territory”). Gbaŋ ŋɔ pahiya, ni vuhirigu daa ka lala tingbani maa ni. Ni lala saha maa salinsahi n-daa kuli deei tingbani maa luɣuli kam, ka Mɔhi booni ba ni salansaasi.

Syme pahiya ni doo ŋɔ mini o niriba daa zooya pam ka bɛ daa boli ba “Salinsansi” ka niriba chilimchilim li hali ka di ti leei “Kusansi” ka di na kuli be chilimbu ni hali nti leei “Kusasi”.

Tuma ŋɔ mini n vihigu ŋɔ ni kpini taba luɣ’shɛli n-nyɛ Syme tuma ŋɔ yɛrila Zawga mini Kusahi yɛltɔɣa ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampion yɛltɔɣa, Kusahi ni Tampion yuya ni dalim bin’shɛŋa. Tuma nima ŋɔ ni woligi ka che taba shɛm nyɛla Syme tuma ŋɔ yɛrila Tudu duli wulimpuhili polo ni Kusahi yɛltɔɣa ka m mi tuma ŋɔ yɛri Tampion din be Tudu polo ŋɔ na ni Dagbamba yɛltɔɣa.

Kabachewura, Braimah, J. A. (NRG8/2/13), daa sabi gbaŋ ti Tudu polo ŋɔ na gomda yili ka di taachi nyɛ:”Notes of Gonja History”, o yɛliya gbaŋ maa puuni ni”Salaga yuli yila Zabaɣisi yɛltɔɣa ni na, din nyɛ ”Kisilga” ka di gbunni nyɛ “sima bee singbuna”. Ndewura Jakpa n–daa ŋma Salaga nyɔŋ ka tili yuli ŋɔ”. Kabachewura yɛliya ni “zuliya nima pam ka Ndewura Jakpa daa ŋmaaiŋmaai laɣim taba ka bɛ leei Zabaɣisi“.

Tuma ŋɔ mini n dini ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla Ndewura Jakpa daa lihila singbuna biɛhigu ka zaŋ li zali ka di leei Zabaɣisi yuli, Tampion gba bɛ daa lihila tingbani maa biɛhigu ka zaŋ li boli tiŋa maa yuli.

Dramani, (2001: 36) daa tum tuma ti “Univerty College of Education, Winneba” ka piigi yuli boli tuma maa ni “Dagbaŋ Piligu”. Tuma ŋɔ puuni Dramani yɛliya ni “naa Nyaɣisi ni daa ku Dagbaŋ tindaannima na nti paai Tampion, Tampion tindana daa zomi, dinzuɣu o daa bi niŋ tindana maa shɛli ka lee yihi o bia Bilyoŋa ʒili, ni Tindana maa yi di o saɣim tariga ŋun deei nam maa mali”.

Dramani tuma ŋɔ ni kpini n-tuma ŋɔ yaɣ’shɛli nyɛla di zaa saɣiti ni naa Nyaɣisi daa bi ku Tampion tindana. Tuma dibaayi ŋɔ ni woligi taba shɛm nyɛla n-tuma ŋɔ bi saɣi ti ni Tampion tindana daa zomi n-sɔɣi o ni daa wum naa Nyaɣisi damili, amaa naa Nyaɣisi daa kɔŋla o ni yɛn niŋ shɛm ku Tampion tindana.

Gyekye, (1996:109 -113) yɛliya ni “Gbansabila tingbana puuni, bɛ yi yɛn piigi naa bee n-gbaai naa, faashee ka lala nira maa yila nam zuliya ni na, ka lala daŋ maa nyɛla kaya ni taada mini niriba ni daa saɣi ti shɛli”. O pahiya ni “nanima yaa mini bɛ jilima yirila bɛ sulinsi sani na”. Gyekye zaŋla Kambɔnsi nam gbaabu wuhi shɛhira ka yɛli ni “bɛ yi yɛn gbaai Kambɔnsi naa kalinima ban yi nam zuliya puuni na tuma n-nyɛ li ni bɛ lihi nabihi ban garigi nam maa puuni m-piigi naa. Ni bɛ mi ni piigi so tu ka o ni yɛn gbubi shɛba maa gba saɣi ti o piibu maa ka ni taɣi deei o ni jilima mini suhupiɛlli. Amaa niriba ŋɔ yi zaɣisi o, bɛ lihirila nabihi ban kpalim la puuni m-piigi niriba maa ni bɔri so”.

Gyekye pahiya ni “bɛ yi piigi naa ŋɔ ka sokam saɣi ti o piibu maa,o chinchini gɔbbu dali,o yɛn pola pɔri o sulinsi maa tooni n-wuhiri o ni yɛn zaŋ zalisi mini kaya ni taada soya n-gbubi o niriba ka lahi nyɛ ŋun ni che nam o yi ti birigi zaligu ni bɛ kaya ni taada soya”.

Gyekye tuma ŋɔ mini n-dini ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla di zaa yɛrila nam yɛltɔɣa ni bɛ ni doli so’shɛŋa m-piiri naa ka di nyɛla ŋun yi nam zuliya ni na. Tumanima ŋɔ ni woligi ka che taba shɛm nyɛla, tuuli Gyekye yɛrila Kambɔntiŋa polo nam yɛltɔɣa ka m mi yɛri Dagban nam yɛltɔɣa. Din pahiri ayi nyɛla o tuma ŋɔ lahi wuhi ni Kambɔnsi yi yɛn piigi naa, bɛ lihirila niriba maa ni bɔri so. Dagbamba ban buɣirla baɣisi m-piiri bɛ nanima. Amaa Asanti kambɔnsi taada ŋɔ nyɛla din ŋaɣisiri kpɛri Dagbaŋ na. Din lahi pahi nyɛla Kambɔnsi nanima pɔrila pɔri bɛ nam kuɣa ʒinibu dali bɛ nanima mini niriba tooni, amaa Dagbamba nanima ka pɔri bɛ nam dibu shee ŋun yɛn leegi o nam maa n-naɣi mali kari nam maa kparigu kpuɣibu shee.

Rattray, (1932: 575-582) yɛliya ni “nama balibu pam be Dagbaŋ n-gari taba ka nabia kam mi mali o ni diri na’shɛli. Amaa lala so’chibiga ŋɔ ka Asanti Kambɔnsi nama puuni”. Rattray mini Mahama, (2004: 18 - 21) ni Staniland, (1975, 25-27) zaa ni lihi ka Dagbaŋ nama pu shɛm m-bɔŋɔ:

Yaan naa bihi nam, shɛhira: (Karaga, Savelugu ni Mion)
Doo bihi nam, shɛhira: (Karaga, Savelugu, Mion, Tampion, Sagnarigu, Tɔŋ)
Paɣa bihi nam - Nabipuɣinsi bihi nam, shɛhira:

(Zagbaŋa, Demon, Sunsɔŋ, Kɔrili, Yelzoli, Woribɔɣu, Jankuŋa, Wɔrivi)

Yaan Naa yaansi nam, shɛhira :

(Nanton, Nasa, Nyamalga, Bago, Yelzoli, Zoya)

Nabipuɣinsi nam, shɛhira:

(Gundɔɣu, Kpatuya, Kuɣulɔɣu, Yiwɔɣu, Warigbani, Fuyaa, Yimahigu)

Yaan naa kpamba nam, shɛhira:

a) Kuga, Gusheigu b) Wɔrizɔhinima: Tolon, Kumbuŋ

c) Nanton, Yelzoli d) Namɔgliba: Zɔhi, Balɔɣu.

Ti yi lihi nam gbaabu polo, Staniland (1975: 23-24), Rattray (1932) ni Mahama (2004: 76-77) zaa wuhiya ni N daan Yaan Naa gbaabu bi gbaari yiriŋ m-pahila di dolila kali ni wuhi shɛm. Bɛ yɛliya ni Kalinima n-su N daan Yaan Naa gbaabu fukumsi ka di nyɛla baɣisi ka bɛ yɛn buɣi hali nti piigi nam dunoya ata la puuni ŋun tu ni o di Yani. Lala nam dunoya maa n-nyɛ:

Naa Kulunku dunoli (Karaga)
Naa Ziblim3 dunoli (Mion)
Naa Yakuba dunoli (Savelugu)

Kalinima shɛba nyɛla baŋdiba ŋɔ ni yɛri maa n-nyɛ n-yab’ Kuɣa naa (ŋuna n-na gbubi Dagbaŋ fukumsi), Tuɣirinam, Kpatia naa, Gomle ni n-yab’ Gushe’naa tuumba. Bana n-yɛn go baɣa bee baɣisi ni bɛ bo Naa ti Dagbaŋ. Rattray wuhiya ni ban garigi nam ŋɔ (Karaga Naa, Savelugu Lana ni Mion Lana) tuumba gba nyɛla ban yɛn be baɣisi ŋɔ gɔbu puuni, yaha ni bɛ yi buɣi baɣisi nti gbaai so, ni Dagbamba dihi tabili ka ti yɛda ni Zallakudura naa mini bɛ yaannima ni piigi so ti ba m-bala. Mahama gba pahiya, ni dunoya ayi n-diri Yani ka tiri taba, dunoya maa n-nyɛ Abudu yili mini Andani yili.

Baŋdiba ŋɔ tuma nima ŋɔ mini n dini ŋɔ ni kpini taba luɣ’shɛli nyɛla, nabihi n-nyɛ ban diri nam ni so’shɛŋa bɛ ni doli gbaari bee m-piiri naa. Di ni woli ka che taba shɛm nyɛla, bɛ tuma nima maa yɛrila Yani yɛltɔɣa nti pahi Yani ni diri doli dunoya shɛm ka m mi tuma ŋɔ yɛri Tampion yɛltɔɣa, ni Tampion nam ni bi diri doli dunoya shɛm.

Mahama, (1987: 223) ni NRG8/2/120 “Declaration of Customary Law” (Dagomba State Order 1960 - Legislative Instrument 59) yɛliya ni Dagbaŋ Nanima daa zaŋTudu polo ŋɔ Nanima Jina duu zaligu yaɣili pia ni ayɔpɔin (Section 17) din yina Nanima Jina Duu zaligu,”1958 (No. 20)”daa ti gomnanti kpeen’so ŋun daa nyɛ Ghana Alikaali kpɛma zilinkom ka dama bɛ bɔri ni bɛ maalimaali bee n-taɣi kali zaligu din wuhiri bɛ ni gbaari Ndaan Yaa Naa shɛm. Ni bɛ daa zaŋ yaa din yi Nanima Jina Duu zaligu “1958 ”yaɣili “44” n-ti Alikaali kpɛma ŋɔ,daa zali zalisi. Zalisi maa puuni shɛŋa n-nyɛ:

1.Abdulai yili mini Andani yili nima yɛn dirila Yani ka tiri taba.

2.Pɔi ka nira ti di Yɔɣu Tolaandi, naɣila o nyɛla Yaan Na’ kuro bia ka o diri Karaga, Savelugu bee Mion.

Mahama (2004: 67-68) yɛliya ni N daan Yaan Naa ni doli so’shɛŋa nyɛri liɣiri bela payapaya, ka bi yirina nɛ nini. O pahiya ni di bi lahi yirina n-doli taba. Mahama wuhiya ni N daan Yaan Naa bee Naa kam ŋun gba ni tooi leei nam nyari liɣiri shɛli o yi leei nam. Ni lala liɣiri maa yirila Na’ bɔriba maa ni garigi nam maa laɣ’shɛli maa puuni na (gbana zuɣu laɣ’para, jiŋlaa ni guli, baɣ’kuɣili, ni bɛni yɛn da nam maa laɣ’shɛli). O pahiya ni chuɣudali Ndaan Yaan Naa bee Nanima sulinsi nyɛla baŋ zooi nayili puhibu ni liɣiri bee bindira. Yaha ni N daan Yaan Naa tooi lahi nyɛri liɣiri di yi niŋ ka vuri vu ka bɛ tahi taba nayili. Mahama wuhiya ni bɛ ni bo liɣiri pa gbana zuɣu ka saliya di n-naai ka sama naan-yi ŋmaai ti ŋun tɔɣisi lu.

Tuma nima ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla di zaa yɛrila nabihi nam dibu yɛla, nanima daariʒichi ni yiri yaɣ’shɛŋa na. Woliginsim din mi lahi be tuma nima ŋɔ sunsuuni nyɛla Mahama mini NRG8/2/120 zaa yɛrila Yani nam yɛla ni dunoya ayi ni diri Yani ka tiri taba shɛm. Ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampion nam yɛla, di mi bi diri doli dunoya, ka Mahama tuma ŋɔ mi lahi yɛri N daan Yaan Naa nam daariʒichi ni yiri yaɣ’shɛŋa na ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampionlana nam daariʒichi ni yiri shɛli na.

Tia, (1970: 5) yɛliya ni na’so m-bi lɔhi nama Dagbaŋ nti paai Luro Nyamandu paani bia. Daliri din daa tahi o nama ŋɔ lɔhibu daa bi yi shɛli pahila Naa Luro daa nyɛla ŋun mali nyaandoliba mini tɔb’tuhiriba pam ka di zuɣu che ka o mali kpiɛŋ bee yaa pam. Dinzuɣu nam daa yi kuli lu tiŋa, o yɛn deeli mi niŋ o nam gbana ni. Tia pahiya, ni Naa Luro daa min di nam ka bi kuli tiŋa maa ni.

Tia (1970:31-32) wuhiya ni Naa Luro ni daa zo ka che nam sama, Zuu Tituɣiri daa niŋla fombilim ni yɛmbimbiɛri niŋ o puuni n chaŋ ti puhi Maltima Yubiɛɣulana, n yɛri la Gushɛ-naa kpeen’biɛɣu. Ni ka Gushɛ-naa daa yɛli o ni o taba zaa nyari liɣiri mali laɣiri bundaannima zɔri ka ŋun ti nya liɣiri m mali laɣiri ninkuri kpeen’faralan zɔri. Ka Zuu Tituɣiri daa yɛli ni kpeen’faralana yi ka liɣiri tiri bia o lee mali yɛm din ni wuhi bia. Gushɛ-naa daa wuhi Zuu Tituɣiri ni o ba yi kani ka ŋun Gushɛ-naa kana nti gili yili kumsi kuli ka ŋooi mɔɣu ka yɛli ŋun Zuu Tituɣiri ni o yim na ka o bɛ maali Yɔɣu kpimba, ŋun zaɣisima, dinsaha ka ŋun Gushɛ-naa je suli kuli, ka ŋun Zuu Tituɣiri ʒini o ba gbɔŋ n kpalim nam ni. Baŋda ŋɔ yɛliya ni lala mi n-daa shiri niŋ.

Tia tuma ŋɔ yɛrila shɛba ni mali yaa n-fari nama diri shɛm ka lala maa gba be Tampion nam dibu ni. Tia tuma ŋɔ ni woligi ka che n vihigu ŋɔ shɛm nyɛla o tuma maa yɛrila shɛba ni mali yɛm mini fombilim n-kpɛri nama dibu ni shɛm, di lahi yɛrila Yani nam yɛltɔɣa, ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampion nam yɛltɔɣa.

Tia, (1970: 8-9) yɛli yani ni “Naa Zanjina ni daa yɛn garigi o bayili, o daa bola laɣ’ piɛliga kɔbga n chaŋ n ti puhi Gushie-naa Kpeenbiɛɣu, ka yɛli o ni o gba di bɔri ni o niŋ o ba yili kɔre. Ka Gushie-naa yɛli o ni di nyɛla pali,amaa ni o chami ti puhi Kuɣa-naa, Mba Duɣu, Balo-naa, Kum-lana, Zɔhi-naa, Mba Buŋa, Gomli ni Kpatia-naa ni ka garigi ba”.

Tia tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla, di zaa yɛrila nabia yi bɔri nam o ni yɛn garigi kpeen’shɛba ka bɛ tooi zani o nyaaŋa nam maa bɔbu ni. Di ni woligi taba luɣ’shɛli nyala Tia tuma ŋɔ yɛrila Yani bɔbu yɛltɔɣa ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampion bɔbu yɛlyɔɣa.

Tia, (1969: 7-8) mini Mohammed, (1994: 17-18) yɛliya ni nyindɔɣu nyɛla Dagbaŋ kali soli zuɣu wa’kurili wa’gahindili. Bɛ pahiya ni nyindɔɣu nyɛla Tiŋbihi bee Tindaannima waa, dinzuɣu ni buɣa maalibu saha ka bɛ wari waa ŋɔ. Tia mini Mohammed yɛliya ni Dagbaŋ tinsi ayi shɛli nyindɔɣu ni niŋ bayaana n-nyɛ Tampion mini Zulɔɣu Kpala. Amaa bɛ bi jɛndi wuhi di ni pili tin’shɛli.

Baŋdiba ŋɔ tuma nima ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla di zaa yɛrila nyindɔɣu ni nyɛ Tindaannima waa shɛm ni di ni niŋ bayaana tin’shɛŋa. Tuma nima ŋɔ mi ni lahi woligi ka che taba shɛm nyɛla Tia mini Mahammed bi tooi wuhi nyindɔɣu ni jɛndi pili tinsi ayi maa puuni shɛli.

NRG8/2/199 puuni, Tudu polo ŋɔ na Gomda yili gbanŋmara Stephen A. Amoako daa ŋma gbaŋ silimiin goli 13/12/1960 n-ti Ghana Alikaali tuma duu kpɛma n-wuhiri Na’ zuɣuri ban be Tudu polo ŋɔ na. Nanima maa n-nyɛ:

1.Ŋmamprugu - (Nayiri)Abdulai Sheriga

2.Dagbaŋ - (Yaan Naa)Abdulai III

3.Zabaɣu - (Yogbuŋwura)Mahama Ewuntoma

4.Nanuŋ- (Bimbilla Naa)Dasana Abdulai

Gbaŋ shɛli lahi be NRG8/2/199 ka bɛ sabi pa di zuɣu “Chiefs List 1960”, ka di wuhiri Tudu polo ŋɔ Nanima yuya ni bɛ ni di nam saha bee yuun’shɛŋa. Gbaŋ ŋɔ wuhiya ni kali mini Nanima jina duu ni daa saɣiti shɛba nam yuya m-be gbaŋ maa puuni. Nanima maa shɛba n-nyɛ:

1. Abdulai IIIYaan Naa19/03/1954

2. Alhassan MahamaTampionlana1948

3. Mahama EwuntomaYogbuŋwura1942

Tuma din be NRG8/2/199 mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla di zaa yɛrila nanima yɛla ni bɛ ni di nam saha shɛli. Ka di woliginsim nyɛ Stephen A. Amoako gbaŋ ŋɔ yɛrila Tudu polo ŋɔ na na’zuɣuri yɛla ka tuma din pahi ayi maa mi yɛri Tudu ŋɔ na nanima zaa yɛla, ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampionlaan’nima yɛla.

Staniland, (1975:15) yɛliya ni Nabihi ni daa kpe Dagbaŋ na n-ti ŋmɛ n-fa di tingbani “fiftheenth century ”la ha,ni dindali maa ka Dagbaŋ tingbani sulinsi ni di fukumsi zaa kpalim Ndaan Yaan Naa nuu ni naɣila o ni ŋmaai luɣ’shɛli bee yaɣ’dhɛli polo n-zaŋ so ʒili. Oppong, (1973: 17-27)gba yɛliya ni o deei lahibali Mahama, (1963) sani ka o yɛli ni kali soli zalisi puuni, N daan Yaan Naa n-nyɛ ŋun su tingbani ni yɛlli kam din be dini amaa ni ka o lee lɛhi nama n-ʒili tingbana maa yaɣ’shɛŋa ka zaŋ di lihibu fukimsi niŋ bɛ nuu ni.

Oppong lahi deei lahabali Goody, (1956:17) sani ka o gba yɛli, ni tingbani sulinsi bɛla Nanima nuu ni amaa ka tingbani maa puuni tingbana ni buɣa maalibu be Tindaan’nima nuu ni. Oppong pahiya ni tingbana ŋɔ puuni yaɣ’shɛŋa tooi mali di chiha din jɛndi binkɔbiri, ka di chihira ni nira ku bee n-di lala binkɔbiri maa. O pahiya ni lala binkɔbiri ŋɔ nyɛla nahingbana ŋan nyɛ lahiʒibu zaŋ ti lala tingbani maa. Ni Naya polo ŋɔ, gbuɣinli nyɛla tingbani ka di nyɛla dina n-nyɛ Yani nam nahingbaŋ bee lahinli. Ni tin’shɛŋa tooi chihiri binkɔbiri pam.

Oppong mini Staniland (1975:15) yɛliya ni Dagbaŋ tinsi mɛmi n-za fɔŋ fɔŋ bee fɔna ka bɛ tooi mali fɔŋ kam puuni ŋun nyɛ di kpɛma yuli tiri fɔŋ maa. Bɛ ti shɛhiranima kamani Nayili fɔŋ, Limam fɔŋ, Tindana fɔŋ, Kambonsi foŋ, Nakɔhigu fɔŋ. Oppong pahiya ni Sapashinnima mɛrila bɛ ya n miri Nayili dama ni bana n yɛn gu ka taɣi Naa ŋɔ ka che lirigu balibu kam. Oppong bi zani ni ka yɛli ni tiŋa kam malila nama balibu pam ka bɛ shɛba tuma nyɛla tuun’tali, naa saawari maaniba. O lahi yɛli ni tinkpannima yi yɛn puhi nayili faashee bɛ paai bɛ dunoli lana ka o gari tooni zaŋ ba chaŋ nayili.

Staniland (1975:30) yɛliya ni Yaan Naa bi gɔri yiriŋ, dama chiha pam be o gɔrim puuni. Staniland pahiya ni Yani kpamba mini N daan Yaan Naa tooi laɣindi ʒiina m-maani yɛla niriba sunsuuni, amaa ka Yaan Naa leei nyɛ alikaali maliŋ maa puuni. Baŋda ŋɔ wuhiya ni Yani kpamba ŋɔ yi ti kpahim ka bɛ ni tooi maali yɛli shɛli, bɛ gba laɣindi mi ʒini maali ka di bi paagi nayili.

`Oppong mini Staniland tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla,di zaa yɛrila N daan Yaan Naa ni su Dagbaŋ tingbani fukumsi shɛm ka lee ŋmaai Tampion yaɣili ŋɔ n zaŋ di fukumsi niŋ Tampionlana nuu ni.

Din lahi pahi nyɛla Oppong lahi yɛli tinsi ni nima ni chihiri binkɔb’shɛba shɛm, n tuma ŋɔ gba wuhirila Tampion nima gba ni mali chihi shɛŋa zaŋ chaŋ binvuri polo. Oppong tuma maa lahi yɛli tinsi ni me n-za fɔndi shɛm, n tuma ŋɔ gba yɛli Tampion fɔndi yɛla.

Staniland tuma mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyami kadama N daan Yaan Naa mini o kpamba ni laɣindi ʒiini maani yɛla shɛm, lala ka Tampionlana mini o kpamba gba laɣindi maana. O tuma ŋɔ lahi wuhi kali bee chiha ni che ka Yaan Naa bi tooi gɔri chani luɣ’shɛŋa shɛm. Lala n-nyɛli chiha che Tampionlana mini Tindaan-naa bi tooi gɔri chani luɣ’shɛŋa. Di mi ni woli taba shɛm nyɛla Staniland tuma ŋɔ yɛrila Naya yɛltɔɣa ka m mi dini ŋɔ yɛri Tampion yɛltɔɣa.

Tuma nima ŋɔ ni lahi woligi ka che taba shɛm nyɛla Oppong tuma ŋɔ yɛrila

N daan Yaan Naa ni su Dagbaŋ zaa tingbani shɛm ni o ni lɛhiri nanima ka zaŋ yaɣ’shɛŋa bɛ ni ʒiya maa fukumsi niŋ bɛ nuu ni.

SUURI ATA

3.0 Vihigu sodoligu

Tuma kamani n tuma ŋɔ tatabo yi yɛn tum, di mali bukaata ni di tumi n-tam so’chibiga zuɣu ka di sɔŋ deei lahibaya viɛnyɛla din yɛn che ka tuma tum ka di nia pali. Dinzuɣu, suurili ŋɔ jɛndila so’shɛŋa n ni dola n-deei lahibaya bee sɔŋsim ka di sɔŋ ma ka n tuma ŋɔ tumbu. Suurili ŋɔ ni lahi yɛn lihi yaɣ’shɛŋa n-nyɛ; vihigu yaɣili daadam biɛligu kalinli, vihigu daadam biɛligu piibu, vihigu nɛma nti pahi so’ shɛŋa n ni doli deei lahibaya.

3.1 Vihigu yaɣili daadam biɛligu

Pɔi ka Adambia ti yɛn niŋ vihigu ka n dini ŋɔ tatabo, di mali bukaata ni lala nira maa tooi vihi baŋ o ni yɛn niŋ vihigu maa jɛndi daadam shɛba maa kalinli ka naan yi tooi baŋ vihigu maa ni yɛn chaŋ shɛm.Lala zuɣu n vihigu ŋɔ yɛn jɛndila Tampionlana sulinsi zaa.

Tin’shɛŋa din be Tampionlana sulinsi ni zooya pam, dinzuɣu yaɣili ŋɔ ni wuhi Tampion tiŋ puuni daadam biɛligu kalinli, tuma ŋɔ ni lahi wuhi Tampionlana tinkpansi daadam biɛligu kalinli. ”Ghana Statistical Service” nima wuhiya ni yuuni 2000 la bɛ daa kali Ghana daadam biɛligu, ka kalinli maa wuhi Tampion kalinli ka nyɛ;

Tampion daadam biɛligu kalinli

Dabba kalinliPaɣaba kalinliKalinli ni yiɣisi shɛm

1,6461,734 3,380

Tampionlana tinkpansi daadam biɛligu kalinli

Dabba kalinliPaɣaba kalinliKalinli ni yiɣisi shɛm

2,6572,4725,129

Tampionlana sulinsi zaa daadam biɛligu kalinli

Dabba kalinliPaɣaba kalinliKalinli ni yiɣisi sham

4,3034,2068,509

3.2 Vihigu daadam biɛligu piibu

Nira yi zaŋ a zuɣu tiri lihi daadam biɛligu ban be Tampionlana sulinsi puuni, a ni nya ka kalinli maa zooi pam ni nira tooi zaŋ li ni a niŋ vihigu. Dama Tampionlana sulinsi zaa kalinli paai tusaanii ni kɔbisinu ni awɔi (8,509).

Kalinli ŋɔ galisim ŋɔ zuɣu,n nia nyɛla n lihi di puuni n piigi ninvuɣ’shɛba ka bɛ sɔŋ ma ni haŋkali zaŋ chaŋ tuma ŋɔ tum di nasara polo.

Vihigu daaam biɛligu piibu soya pula buyi zuɣu ka pubu yini kam mi gba lahi mali pubu yaha. Vihigu daadam biɛligu piibu puuni, saɣisigu dibaanahi shɛli beni ka di tu ni nira zaŋ li bahi tooni ka di sɔŋ o ka o tooi niŋ o piibu ka muɣisigu shɛli ka dini. Lala soya bee saɣisigu maa n-nyɛ:

1.Piiri yini. Piibu ŋɔ tu ka di piila niriba ban ŋmani taba bee n-kpini taba.

2.Daadam biɛligu kalinli. Daadam biɛligu ŋɔ kalinli yi zooi pam, di tu ni piibu piigi kalinli maa puuni.

3.Laɣi dibo. Piibu ŋɔ bi tu ni di piigi ka di laɣi dibo ti galisi pam.

4.Tuma tum saɣisi. Piibu ŋɔ tu ka di piigi ka di sɔŋ ka tuma maa tum n-saɣisi, dama ni tuma yi tum n-saɣisi di nia nyɛla din yɛn pali.

(Librero, 1993:38-41)

N ni piigi ninvuɣ’shɛba ni n niŋ vihigu ŋɔ nyɛla niriba awɔi (9). Lala niriba maa n-nyɛ; Tampionlana Alhassan Andani, Tampion Sampahi-naa, Yimahi-naa, Tampion Chirifɔ, Jɛmbe naa ni Cheko naa. Ban pahi n-nyɛ; Tampion Tindaanpaɣa, Dakpɛmah Lun-naa nti pahi Kakpaɣu Lun-naa.

N vihigu ŋɔ piligu hali ni di bahigu, Tampionlana maŋmaŋa daa nyɛla n ni vihi so pam zaŋ chaŋ tuma ŋɔ polo. N daliri ni Tampionlana vihibu daa bi yi shɛli pahila o no nyɛ Karachi la zuɣu, dama o zooya ka o tooi sabiri yɛla pam din niŋ n-sɔŋdi a. N daa lahi vihi Tampion Jɛmbe-naa, Tampion Chirifɔ, Tampion Tindaan’paɣa nti pahi Cheko-naa. N daliri ni kpamba ŋɔ vihibu daa nyɛmi ka dama bɛ yila tindaan’ zuliya ni na ka be kali maa yɛlli kam tooni.

N vihigu puuni, n daa lahi vihi Tampion Yimahi-naa, Sampahi-naa nti pahi Dakpɛmah Lun naa. N daliri ni Yimahi-naa vihibu daa bi yi shɛli pahila, o daa nyɛla nayili-bia yuun’gbaliŋ hali ka ti di nam. Dinzuɣu di ni niŋ ka o be nam nam yɛla ni o bilim ni hali nti di nam, o ni mali di baŋsim viɛnyɛla din ni sɔŋ ma ni n tuma ŋɔ tumbu. Tampion Sampahi-naa mini Dakpɛmah Lun naa vihibu polo mi, n daliri nyɛmi ka dama bɛ tuma chaŋmi ti dalim yɛlikura din kurumbuni ha.

3.3 Vihigu nɛma

Vihigu kam din nyɛ lahibali deebu nia ku pali ŋun niŋdi vihigu maa yi bi bo neen’shɛŋa din ni sɔŋ o ka o deei lahibaya ni haŋkaya n-tum tuma maa viɛnyɛla. Neen’shɛŋa ni daa zaŋ ka di sɔŋ ma ni lahibaya deebu n-nyɛ; tipu,”digital camera”. N daa yi zaŋla tipu ŋɔ n-yaari yɛltɔɣa ka zaŋ “digital camera” la mi yaari foto shɛŋa ŋan mali bukaata ni n vihigu ŋɔ. N daa lahi bola takaragbana mini alikalimi n-sabiri yɛltɔɣ’shɛŋa ninkura ŋɔ ni yɛri ma maa n-niŋdi di puuni. N daa lahi ŋmɛ bɔhisi niŋ gbana ni n-bɔhiri niriba ka bɛ labisira.

3.4 So’ shɛŋa n ni doli deei lahibaya

Vihigu niŋbu polo, lahibali deebu soya zooya pam. Amaa soya dibaata kɔŋko ka n-kpuɣi ni n zaŋ niŋ vihigu ŋɔ. Lala soya maa n-nyɛ:

i.Bɔhisi

Bɔh’ shɛŋa n ni daa mali bɔhiri niŋvuɣ’shɛba ni piigi ni n zaŋ niŋ vihigu ŋɔ daa nyɛla ni sabi shɛŋa n-niŋ takarigbana ni m-mali bɔhiri ba. Dagbamba ni yɛli ni”ŋun bɔri o baɣa wɔbiga, ŋuni n-yuɣiri o” la zuɣu, n daa yi chanimi n-ti paari ninkura ŋɔ bɛ yinsi m-bɔhiri ba bɔhisi ka bɛ labira. Pɔi ka n daa ti chaŋ so sani, n yɛn ti o la tibili bahi ka o mi n yɛla ka lahi ti ma o ni yɛn mali saha shɛli n ni yɛn kana n-ti paagi o.

N ni daa tooi bɔhiri ba bɔh’shɛŋa n-nyɛ;

Daliri dini n-niɛm nuu dɔɣi Tampion piligu?

Ŋuni n-nyɛ Tampion nabia?

Tampion zaashee Dagbaŋ nam soli zuɣu?

ii.Alizama dibu

Bɔhisi ŋɔ nyaaŋa, m mini niriba daa tooi lahi diri alizama zaŋ jɛndi tuma ŋɔ polo. Alizama ŋɔ dibu puuni, n-daa tooi nyari hankali mini ninneesim pam zaŋ kpa n tuma ŋɔ polo. M mini ba alizama daa jɛndila Tampion piligu daliri, Tampion nabihi ni nyɛ shɛba ni Tampion zaashee Dagbaŋ.

iii. Kpahimbu

N daa lahi kpuɣila kpahimbu soya n laɣindi lahibaya ka di pala bɔhigu ka n yɛn bɔhi so. Dama yɛla pam nyɛla din niŋdi Tampion ballee chiha zaŋ kpa kali polo.

SUURI ANAHI

4.0 Tuma ŋɔ kahigibu

N tuma ŋɔ nia nyɛla di vihi baŋ Tampion din be Savelugu- Nanton yaɣili la ni pili shɛm, Tampion nabihi ni nyɛ shɛba nti pahi Tampion zaashee Dagbaŋ.

Yaɣili ŋɔ nyɛla n ni yɛn zaŋ shɛli bo kahigibu n ti tuma maa. Kahigibu ŋɔ ni yɛn shihi yaɣ’shɛŋa n-nyɛ; Tampion ni pili shɛm, Naa Nyaɣisi mini Tampion Tindana, Tampionlanaa Kayɛlimuna ni ʒini Tampion n-naai,Tampionlana sulinsi bee tinkpansi, Tampion nabihi ni nyɛ shɛba, Tampion nam ni di ni diri shɛm, Tampionlana ni kuni Tampion shɛm. Din pahi n-nyɛ; Tampionlaannima ban ʒini Tampion gbana zuɣu, Tampion zaashee Dagbaŋ, Tampion nam buɣa ni di maalibu, Tampion Tindaannima ban du guŋ ni Tindaannima gbaabu, chiha ŋan be Tampion nti pahi Tampion nam arizichi.

4.1 Tampion ni pili shɛm

Tampion pilimi pɔi ka Naa Shitobu mini o bia Nyaɣisi ti naan yi kpe Dagbaŋ na 1416 yuuni. Dinzuɣu Tampion pilimi yuun’ gbaliŋ ka Nabihi ti naan yi kpena Dagbaŋ. Amaa pa di ni ʒe shɛli zuŋɔ ŋɔ ka di pili, di pilila tingban’ shɛli ni amaa ka daliri ti yiɣisi niriba maa lala tingbani maa ni ka bɛ chaŋ nti ʒini zuŋɔ Tampion ŋɔ.

Tampion pili la tiŋ’ yuli booni Tinkurugu ka di be Tampion wulinluhili polo. Tinkurugu daa nyɛla buɣ’ tiŋa ka Tindana ŋɔ mini o niriba zaa jɛmdi buɣili ŋɔ, buɣili ŋɔ dola Tinkurugu wuntampuhili polo nuzaa zuɣu biɛla. Tinkurugunima ni daa ti wɔɣi pahi, ka yɛla pam pili taɣibu. Yuun’shɛli sanzali daa ti zani yuui pam, ka niriba kpiri ka kikaa saha nohi la. Tindana ŋɔ daa ka o kpiimba mini o yaannima zaa, ka taɣibu shɛhira kuli bi yiri polo.

Sokam ni daa ti guhi taɣibu n-je, ka Tindana ŋɔ daa bahi bihi ni bɛ birigi mɔri ni n-zu dunia nyaaŋa ka o nya daliri din tahi muɣisigu na. Tindana ŋɔ tuumba maa zaa zilinkom daa bi woligi ka che taba. Baŋdiba daa viigi gbuni ni buɣili Zinnyabo su’jee m-be bɛ zuɣu, dama ni bɛ ʒila o vuhim zuɣu ka lahi yɔri o vuri pam. Dinzuɣu ni bɛ mali ʒini wuntampuhili polo. Tindana ŋɔ ni wum lala n-naai, o zaŋla o kpamba mini o niriba shɛba ka bɛ zaŋ bɛ zuɣu kpa wulimpuhili polo kamani baŋdiba la ni daa pun yɛli shɛm la nti ʒini bɛ ni ʒi luɣ’shɛli ŋɔ.

Tindana ŋɔ mini o niriba ni ʒini tingbani ŋɔ ni n-naai, bɛ daa kpahimi nti baŋ ka dama bɛ ni ʒini tingban’shɛli ni maa zaa nyɛla kuɣili bee tampiŋ. Lala zuɣu, ka bɛ daa boli ʒia maa yuli Tampiŋ, amaa ka bɛ chilim chilm Tampiŋ ŋɔ hali ka di ti leei Tampion. Ninkura wuhiya ni Dagbaŋ tiŋa kam mali dabari gbaayihi Tampion kɔŋko.

Tampion tingbani biɛhigu bee nahingbaŋ

4.2 Naa Nyaɣisi mini Tampion Tindana

Naa Nyaɣisi ni daa ʒini Dagbaŋ n-naai, o daa lola tɔbu n-gili Dagbaŋ luɣuli kam n kuri Tindaannima ban daa su tinsi ŋɔ fukumsi ka mali o bihi, ŋahinsi ni o tuzobihi n ʒiini tinsi maa ni. O ni daa paai Tampion Kpimbee yili na, yɛlla daa bi chaŋ o ni bɔri li shɛm. Naa Nyaɣisi ni daa paai Tampion daa ni na, o daa bi lahi bɔhi so Tampion Tindana yiŋ’ soli. O ni daa kuli kpuɣi o zuɣu n lihi bahi Gumani polo, o daa nyɛla Tindana ŋɔ ni ʒi pia zuɣu.

Naa Nyaɣisi ni niŋ o shili zaa naai ka kpuɣi wahu n dihina ti yɛn paai Tindana ŋɔ yiŋ sambani ni, ka wahu maa zaŋ o nti ŋmɛ tingbani ni ka tankpagbulugu moni ʒii zaa. Naa Nyaɣisi ni yiɣisi zani, o bi lahi nya Tindana ŋɔ ni kpalim shɛli polo, din saha ka o labi o tɔbu nuu maa sani Tampion daa ni. O ni kuli paai ka lihi Gumani polo, o nyala waɣirili ni ʒi pia maa zuɣu, ka o lahi kpuɣi wahu lu soli. Naa Nyaɣisi ni paai Tindana yiŋa sambani ni, lahibali maa bi taɣi ti o. Naa Nyaɣisi ni chaŋ lala buta, o pahila o maŋa suɣulo ka yɛli ni o yi bi zaŋ la balima, o ni bɔri shɛm ku niŋ.

Amaa ninkura yɛliya ni wahu bi paari Tindaan-naa yiŋa sambani ni bee o bi duri guŋ din do Tindaan-naa yili sambani ni maa, lala yi niŋ, wahu maa ni kpi. Tɔbu mi gba bi lahi yiri Tampion dama Naa Nyaɣisi ni daa lɔ o tɔbu chaŋ ni o ti ŋma Tampion Tindana zuɣu, o daa bi nya nasara. Dinzuɣu kpamba wuhiya ni tɔbu yi mali yaa ka bɔ nti yɛn paai Tampion na, di ni baligi bee ka lɔɣi Tampion n-gari.

Naa Nyaɣisi ni kpuɣi napɔŋ labi o niriba sani, o tim’ la tumo Tampion Tindana sani nti yɛli o ni o yimi polo ka bɛ puhi taba. Tumo ŋɔ ni labi ka Naa Nyaɣisi ti kpuɣi soli n ti yɛn paai Tindana ŋɔ yiŋa sambani ni, ka Tindana yiŋa bia pun guui na nti gbaai wahu ni Naa Nyaɣisi sheei. Naa Nyaɣisi ni sheei n naai, o bɔhi la Tindana yiŋa bia ŋɔ ni ya ka o di be? Ka o yɛli Naa Nyaɣisi ni o di kuli baɣi la gooni ŋɔ. Ka Naa Nyaɣisi yɛli o ni o zaŋ mi o chaŋ ka o ti puhi o yaba.

Naa Nyaɣisi ni paai ka o mini o yaba ti puhi taba n-naai, o bɔhi la o yaba Tindana ni na’ bo ka o kpɛma maa dira, ka Tindana yɛli Naa Nyaɣisi ni o bi diri na’ shɛli. Ka Naa Nyaɣisi yɛli Tampion Tindana ni o zaŋ Gbaa-naa yili ti o bia maa. Dindali maa ka Gbaa-naa yili pili Tampion. Naa Nyaɣisi ni leei Gbaa-naa yili naai, ka o yɛli Tampion Tindaan-naa ni o ni gili Dagbaŋ bɔba ni yaɣa zaa, o ni nya shɛli Tampion maa, o bi nya lala niŋsim maa tatabo luɣ’ shɛli.

Naa Nyaɣisi daa pahiya ni o ni nya shɛli maa wuhiya ni Tampion tingbana ʒe o nyaaŋa ka ŋun Tindaan-naa mi gba bi lahi biɛhim kali maa. Dinzuɣu ka Naa Nyaɣisi daa yɛli ni Tampion Tindaandi n-nyɛ Dagbaŋ Tindaannima zaa piligu ni di bahigu. Dinzuɣu ka Naa Nyaɣisi daa zaŋ Tindaan - naa yili ti Tampion Tindana. Dindali maa yaha ka Tindaan naa yili gba pili Dagbaŋ. Dinzuɣu Tindaan’ so ka Dagbaŋ luɣ’ shɛli ka bɛ booni o Tindaan-naa naɣila Tampion. Naa Nyaɣisi ni daa yɛli ni Tampion Tindaandi n-nyɛ Dagbaŋ Tindaandi piligu ni bahigu la zuɣu, Tampion buɣili n-nyɛ bahigu ni maliŋ Dagbaŋ. Bɛ yi ti maali buɣili Zinnyabo n naai, Tindaan’ so ku lahi tooi maali o buɣili Dagbaŋ yaha.

Bɛ daalizama puuni, Naa Nyaɣisi daa yɛli o yaba Tindaan-naa ni o niŋmi yɛda ka o piigi bia ʒili Tampion ka bɛ niŋdi taba saawara. Kpamba ayi ŋɔ saawara ni daa lu n-naai, ka Naa Nyaɣisi daa piigi o bia Kayɛlimuna n-ʒili Tampion. Tampion Tindana gba daa che ka bɛ tahi Tampionlana Kayɛlimuna nti ʒili Gumani nudirigu zuɣu tooni biɛla.

Shɛba mi gba yɛliya, ni Naa Nyaɣisi ni daa paagi Tampion, Tampion Tindana daa zomi kuli Zavulugu ni. Naa Nyaɣisi ni lihi ka bi nya Tindana, o nya la o bɔbili ni doya ka o daa biɛhi bɔbili maa hali ni Zavulugu ni. Naa Nyaɣisi ni paagi, o bi nya Tindana, Naa Nyaɣisi daa naɣi nyala nyabiga ni doya ka bɛ yɛli o ni Tindana maa n-bala. Amaa Naa Nyaɣisi daa bi niŋ nyabiga maa shɛli ka ŋmaligi.

Nira yi lihi yɛligu ŋɔ viɛnyɛla, di mali bɔhisi bee yɛltɔɣa pam. Tuuli, Dagbaŋ kali soli zuɣu Naa bi tiri nira nam o yi bɛ nya o. Nam bi lahi talinda n-leera. Ti ni tooi lahi bɔhi ni ŋuni ka Naa Nyaɣisi daa lee talim nti Tampion Tindana Tindaan-naa yili guli?

Niriba ŋmɛ nangbankpeeni pam zaŋ chaŋ Tampion Tindana ŋɔ yuli polo. Tampion Sampahi-naa yɛliya ni lala Tindana maa yuli n daa booni Zinnyabo. Ka shɛba mi gba yɛli ni o yuli daa boonila Timbee, Gumani ninkura shɛba gba gbubi mi ni o yuli n daa nyɛ Wumpini.

4.3 Tampionlana Kayɛlimuna ni ʒini Tampion n naai

Tampionlana Kayɛlimuna ni ʒini Tampion n naai, o mini o ba zaa yubu daa bi niŋ dama Tampion Tindana ŋɔ daa nyɛla ŋun mali tingbani ŋɔ fukumsi n gari Tampionlana Kayɛlimuna. Din lahi pahi nyɛla, Tampiolana Kayɛlimuna ningbuna daa bi maai tingbani maa ni dama Tindaanba ŋɔ ni daa zaŋ o ʒili luɣ’ shɛli maa daa nyɛla tingbani vuhim ni luri luɣ’ shɛli polo. Lala zuɣu Tampionlana Kayɛlimuna daa ŋmɛ kuŋa n ti Tindaanba ŋɔ ni bɛ taɣi mi o ʒishee. Ka Tampion Tindaan-naa mini o kpamba daa wum ka kpuɣi o nti ʒili Tampion Jishe-naa tingbani ni. Dinzuɣu Tampion Jishe-naa tingbani ni ka Tampionlana ʒiya ŋɔ. Amaa nira yi chaŋ Naa dabari zuŋɔ, a ni baŋ ka dama niriba na min ʒini lala tingbani maa puuni dama ŋmahima pam beni din wuhiri ni niriba daa ʒini tingbani maa ni.

Naa dabari tua (Naa tua)

4.4 Tampionlana sulinsi bee tinkpansi

Di ni niŋ ka N daan Yaan Naa kparibɔɣu kam mali tinkpansi ka di be di sulinsi puuni la zuɣu, Tampionlana gba bi kɔŋ tinkpan’ shɛŋa din gba be o sulinsi puuni. Tampion mini di sulinsi zaa nyɛla din be Savelugu-Nanton yaɣili gbaayihi Zobɔɣu mini Zakali yili m-be Tamale yaɣili.

Savelugu-Nanton maapu din wuhiri Tampionlana sulinsi tariga

Amaa, tinkpansi maa shɛŋa daa ka Tampionlana sulinsi puuni. Lala tinkpansi maa daa bɛla Tampionlana tinkpan’ shɛŋa sulinsi puuni, amaa nam yi lee lu tiŋa ka o leegi nam maa, ka lala naa maa lee chaŋ nti ŋmɛ nu’puɣu Tampion nayili. Yɛla pam niŋsim zuɣu daa ti che ka lala tinkpansi maa zaa daa ti labi Tampionlana kparibɔɣuni na. Lala tinsi maa n-nyɛ; Chahiyili, Sakpali ni Paɣayili zaa daa bɛla M ba Naa sulinsi puuni ka Bajim naa mi su Tuɣuluɣu, Gbaɣindi ni Sahani.

Tingban’ shɛli lahi be Tampionlana sulinsi puuni ka di nyɛla liɣiri awɔi ka Nanton na’ so li ti o. Ninkura wuhiya ni Tampionlan’ so n daa kpuɣi lala Nanton naa maa ŋahinga, ka bɛ ti to buɣim ka Tampionlana chaŋ Nanton naa sani ni o yɛn deela liɣiri awɔi. Di ni n-nyɛ Nanton naa zaŋ o tingbani yuli booni Yia ti Tampionlana liɣiri awɔi. Yia ŋɔ daa malila kuliga ka di mali zahim pam, dinzuɣu ni bɛ ni gbahiri di zahim maa tiri o ka o bahiri mɔni.

Tinkpan’ shɛŋa ŋan be Tampionlana sulinsi puuni paagi tiŋ’ pihinahi yini ka. Lala tinkpansi maa n-nyɛ:

Tiŋa yuli

Tiŋa salima

1. Tinkurugu : Kamshee naa

2. Chahayili:Dawurugu naa

3. Sakpali:Bankandi naa

4. Paɣayili *:---------

5. Sabiyili *: ---------

6. Tuɣuluɣu *: ------------

7. Bajim *:Dariwaɣili yili

8. Dɔhi:Bɔbiʒiya yili

9. Kpunduli:Ʒemima yili

10. Gbuŋnaayili:Kunaai yili

11. Guntiŋli:Zɔrikuya yili

12. Moya:Shintabiya yili

13.Chɛbisigu *:-----------

14.Suɣanaa yili *:Laɣim vala yili

15.Zobɔɣu:Tuui ka labira yili

16.Simniboma/Zakali yili:Ya n-ka ʒia yili

17.Dagoo yili *:-----------------

18.Goluri:Kachaɣu yili

19.Baakurugu *:Yɔbishishɛli yili

20.Kpukpaligu:Pihiyuri yili

21.Dulilaan yili/Kunkundaan yili:Mɛnduri yili

22.Tibɔɣu naa yili:Galinkpuliga yili

23.Ʒisuŋ :Ʒisuŋ ni teei nabili

24.Fili*:Fili nubiliŋmaa yili

25.Zoonaayili:Zoo mɛnduri yili

26.Yipaligu:Daŋ ʒia yili

27.Gazali *:-------------

28.Gbaŋ *:Wun’jia yili

29.Looni:Sumburi yili

30.Digu:Beeŋmali yili

31.Gushee:Gbandariyili

32.Gbuliŋ (Tampion):Lukpaa yili

33.Kpaligaduli:Maha ka tuli yili

34.Gbaɣindi *:Gbandari yili

35.Sahani:Saha kulimala yili

36.Yilikpani*:Ŋmaai saɣili yili

37.Naɣidigu:Damsaa yili

38.Bɛnkpali *:Zaɣisi bula ka nyuri bɛma yili

39.Yia *:----------------------

Nira yi lihi Tampionlana sulinsi bee tinkpansi ŋɔ puuni, daliŋ bee lahinli * ŋɔ ni tabi tiŋ’ kam nyɛla dabari. Tinkpan’ shɛŋa ŋan be Tampionlana sulinsi puuni ka nyɛ dabari yiɣisila tinsi pia ni anu (15).

4.5 Tampion nabihi ni nyɛ shɛba

Nira yi lihi Dagbaŋ, niriba balibu buyi n-beni. Lala niriba maa n-nyɛ Nabihi mini Tarimba. Dagbaŋ kali soli zuɣu mi, nira ku tooi di nam naɣikila o nyɛla o yila nam zuliya ni na. Nabihi balibu mi zooya pam Dagbaŋ kali soli zuɣu ka sokam lahi mali o ni diri na’ shɛli. Dagbaŋ Nabihi maa ni pu shɛm n-nyɛ:

Yaan Naa bihi
Doo bihi
Paɣa bihi (Nabipuɣinsi bihi)
Nabipuɣinsi

Nira yi lihi Nabihi ŋɔ puuni, Tampion bela Yaan Naa bihi bee Doo bihi nama puuni. Nira ba yi na min di Tampion amaa ka bi paagi bee n-ʒini Yani gbana zuɣu, lala Naa maa bihi pala Tampion Nabihi. Di ni tooi niŋ ka nira ni tooi di Yaan Nabihi nama la puuni (Karaga, Savelugu ni Mion), amaa ka ku tooi di Tampion. Lala zuɣu, Tampion nyɛla Yaan Naa bi’ dɔɣirisi (dabba) nam pa ni ŋun ba di Tampion.

4.6 Tampion nam ni diri shɛm

Di yi niŋ ka Tampionlana zaŋ o nuhi n dihi buɣa tiŋa, na’ bɔriba ni yi polo n sɔɣi

nam maa. Na’ bɔriba ŋɔ ni tooi nyɛla ban diri nama ka di yaa lee bi paai Tampion bee ka bɛ nyɛla nabi’ yɔnsi. Kuli ŋɔ yi sɔɣi naai, ŋun kam niŋdi nam maa kɔrisi ka sɔɣi nam sɔɣibu ni chaŋ Yaan na’ yili nti garigi nam maa. Ka di mi yi nyɛla Tampionlana bi kpi mi ka taɣi di la nam, na’ bɔriba ni lahi yi polo n garigi nam maa.

N daan Yaan Naa yi tari Tampion n naai, nam ŋɔ dibu shee, chiha dii kani dama o bi yɛn kpe Katini duu. Ŋun deei Tampion guli ŋɔ yi yɛn kpuɣi Tampion kparigu, o yɛn bola kpari’ piɛlli, zupiligu ni bɔduwa n tahi Yaan na’ yili. Biɛɣu yi neei ka bɛ laɣim Yaan na’ yili, nayili kpamba yɛn kpemi nti kpuɣi kparigu mini neen’ shɛŋa ŋun yɛn di nam ŋɔ ni zaŋ tahi na’yili la na nti ti Tihi ni Mɔri Lana ka o ka o kpiimba ka suhi alibarika niŋ kparigu maa ni. Bɛ yi yɛli naa ŋɔ kparigu ŋɔ n naai, o ni piigi o yuli n ti lunsi ka bɛ salami o.

4.7 Tampionlana ni kuni Tampion shɛm

Tampionlana yi kpuɣi Tampion kparigu n naai, o yɛn puhi la Yani kpamba pɔi ka naan yi yi Naya. O yi yiɣisi Naya, kpamba yɛn zaŋ o mi nti puhi Nanton naa ka zaŋ o n tahi Tampion Chahayili. O yi yi Chahayili, bɛ zaŋdi o mi nti puhi Tampion Tindaan naa ka naan yi zaŋ o tahi o yilikpɛrili.

Biɛɣu yi neei, Nanton naa yɛn bola tumo n tim Chahayili. Tumo ŋɔ yi paai Chahayili, bɛ yɛn leegi o la Tampion n naan yi kpuɣi o n kulisi Tampion. Bɛ yi kpuɣi Tampionlana ŋɔ Chahayili, bɛ yɛn zaŋ o mi n yi Gumani ka Tindaan-naa mini o kpamba ti nani mɔɣu ka Tampionlana ŋɔ su ka bɛ lahi yihi chiha pɔi ka bɛ naan yi zaŋ naa ŋɔ n paai Tampion nayili.

Kpamba ŋɔ yi kpuɣi naa ŋɔ n ti miri nayili na, Tampion kpamba yɛn tuhi ba la soli nti bɔhi,

Tampion kpamba: Banima m-bala?

Yani kpamba/Nanton naa tuumba: Tinima

Tampion kpamba: Bɔ ka yi bɔra?

Yani kpamba/Nanton naa tuumba: Ti kunimina ni ti ti beni

Tampion kpamba: Dini ka yi gbubi kanna?

Yani kpamba/Nanton naa tuumba: Ku’ titali mini ku’ shia ka ti ʒiri kunna.

Tampion kpamba: Din ŋuna, ti ni tooi beni.

Bɔhisi ŋɔ nyaaŋa, Tampion kpamba mini Yani kpamba/Nanton naa tuumba ŋɔ zaa ni laɣim doli hali ni Tampion nayili sambani ni ka bɛ ti karim Alikuraani.

4.8 Tampionlaannima ban ʒini gbana zuɣu hali ni zuŋɔ

N vihigu puuuni, baansi mini ninkura pam yɛliya ni nanima pam n-pun ʒini Tampion gbana zuɣu hali ka di ti paai Zolikuɣuli dapala Alhassanbila ŋɔ. Amaa Dagbaŋ baansi wuhiya, ni Naa kam ŋun di nam ka ti yi tiŋa maa ni n-taɣi di nam, bɛ yi ti kaani lala tiŋa maa nanima, bɛ bi kaani o n-pahiri tiŋa maa nanima puuni. Ni nanima ban di ka kpalim tiŋa maa ni ka bɛ kaani pahiri tiŋa maa nanima ni. Lala niŋsim ŋɔ zuɣu chemi ka nira yi bɔra ni baansi ŋɔ pe ti Nanima ni di nam m-pa taba zuɣu shɛm nyɛ muɣisigu zaɣi’ titali zaŋ ti ŋun bɔri lahibali ŋɔ.

Na’ shɛba ban pun di Tampion ka n-yɛn kali ŋɔ, bɛ salima, bɛ banima yuya nti pahi bɛ shɛba ni di Tampion yuun’ shɛŋa.

Naa yuliO ba yuliNaa maa salima

1Tampionlana KayɛlimunaNaa Nyaɣisi

2Tampionlana Pin’ beeNaa Nyaɣisi

3Tampionlana BuaNaa NyaɣisiBu’lɔrigu ni nyeli mɔri

4Tampionlana MahamaNaa GaribaKpaɣ’ bee galim ʒiɛri ku galim liɣiri

5Tampionlana MusheNaa GaribaKum kpe dabɔɣu ni m-bilim bilim ti yi ka bi tuui shɛli

6Naa Yaakubu Nantoo *Andaan JangbarigaNyɛvili din pɔra ku tari pini

7Naa Aburu Naɣibiɛɣu *Naa Yaakubu NantooKul’noli din viɛla ni laɣim nyuriba

8Naa Alaasani Tipariga *Naa Aburu NaɣibiɛɣuNaawuni chɛli saha ka so’chɛnda paɣi Wuni

9Tampionlana SayibuNaa Yaakubu NantooNyirikɔɣulana mali o limli, so bi deera

10Naa Mahamankpɛma * (yuum pihinahi - 40 ) Naa Andaan JirilɔŋNoli yɛli ka di viɛla, puuni n-gari

11Alhassan Mahama (Mahamansunsuuni)Naa Alaasan’ Tipariga

12Naa MahamambilaNaa Alaasan’ TiparigaƷiri laɣim kɔbiga yɛlimaŋli n-daa gari

13Tampionlana SuleNaa MahamankpɛmaBia ŋun bi che jilima ku wum yɛlli. Naawuni chɛli zali ka maana bia paɣi Wuni.

14Tampionlana Alaasani Mahama - 1948Naa MahamankpɛmaNaawunu kpibiga ku kɔŋ mala

15Mahama Abdulai * - 1976Naa MahamankpɛmaJɛrigu dari kpɛŋ ka yɛndana dari jilima

16Alaasan Andani - 1988Naa Andaan ZolikuɣuliAlibarika saa miya ka kulibɔna paɣi Wuni

Nira yi lihi nanima ŋɔ puuni, daliŋ (*) ni tabi Na’ shɛba yuya maa zaa nyɛla ban yi Tampion n-taɣi di tin’shɛŋa. Bɛ shɛba daa tooi tirisi tirisi hali nti paai Yɔɣu Tolaandi ka shɛba mi bi paai. Bɛ puuni, Mahama Abdulai kɔ n bi paai Yani ka kpalim la Savelugu, ban kpalim maa zaa ʒini Yani gbana zuɣu.

Nanima maa shɛba daa zali yuli pam Tampion bee Dagbaŋ, hali ni zuŋɔ nanima maa shɛba tumtumsa leei la yɛlikura ka Tampionlaannima maana bɛ yi yɛn tɔ buɣim yuuni kam. Tampiolana Sayibu daa zali yuli pam Dagbaŋ ka niriba pam ku tooi tam di yɛla. O daa kɔ la pini ka zaŋ galli tam di zuɣu ka Tampion bɔbili maa mi nimaani “galli tua”, ŋun kam yɛn doli soli maa gari ka ŋmaligi lihi li, bɛ ni gbaagi lala nira maa tahi nayili nti di o kɔbiga. Lala niŋsim ŋɔ ni ka o daa be hali nti gbahi Yaan’ napaɣaba daba n kɔhi. Bɛ ni boli Tampionlana Sayibu Yaan-nayili nti bɔhi o, ka o daa yɛli ni ŋun nya ba ka tɛhi ni kubihi. N daan Yaan Naa ni wum lala n naai, ka o suhu daa yiɣisi ka o kpuɣi jaangbee fiɛbi o ka yɛli o ni o ku niŋ abarika. Ninkura wuhiya ni Tampionlana Sayibu ŋun nyaaŋa, o zuliya puuni so n bi di Pihikaɣa naa yili gba.

4.9 Tampion zaashee Dagbaŋ

Dagbaŋ nam soli zuɣu, nam kam malila di zaashee ni nyɛ shɛli Dagbaŋ ka lala zaashee ŋɔ wuhiri lala naa maa tuma Dagbaŋ. Ti yi lahi lihi, nama maa pula sariya sariya ka nam kam mali di ni be bɔŋ shɛli puuni, ka di ni n-yɛn wuhi naa tuma bee o zaashee Dagbaŋ. Nama maa ni pu shɛm shɛhira n-nyɛ: Yani kpamba (Gushei-naa, Kuga naa), Namɔɣiliba (Zɔhi naa, Balɔ-naa), Wɔrizɔhinima (Tolon naa, Kumbun-naa).

Tampion gba bi kɔŋ di zaashee ni nyɛ shɛli Dagbaŋ nam soli zuɣu. Ninkura wuhiya ni Tampion nyɛla “Zuu yili”. Ŋɔ wuhiya ni nira yi ti dira Tampion, o kpalim la Yaan Naa zuu bee o nyɛla Yaan Naa zuu. Dinzuɣu di yi niŋ ka N daan Yaan Naa zo ka che nam sama ka bɛ ti nyuhi o kom, Tampionlana yɛn pili la buɣu n pahi Gbaŋlana zuɣu ka bɛ gili yili. Dinzuɣu Tampionlana kam nyɛla Yaan Naa zuu ka Tampion nyɛ Zuu yili.

4.10 Tampion nam arizichi

Nira yi lihi Dagbaŋ, ti nanima ku tooi go kɔhigu bee n niŋ daabiligu balibu kam amaa naa kam lee malila o daarizichi ni yiri yaɣ’ shɛŋa na. Nanima shɛba daarizichi tooi yirila farigu shɛŋa bɛ ni diɛhira dahi puuni bee bɛ yi ye dɔhi. Amaa Tampionlana ka dihili Tampion daa farigu puuni, o mi bi lahi su dɔhi fukumsi. Tindaan-naa mini o nyaaŋa n su Tampion daa, dinzuɣu sariya kam din yi daa maa ni na kuni la Tindaannima maa sani.

Tampion nam arizichi yirila tinkpansi lɛhibu ni na. Naawuni yi tahi o yiko na ka Tampionlana tinkpan na’ so zaŋ o nuu dihi buɣa tiŋa, lala tiŋa maa nabihi nyɛla ban yɛn garigi nam ŋɔ ka lahi bo li ni laɣ’ kara. Tampiolana ni tooi kɔhi nam maa ti o ni bɔri so, shɛba min da nam hali nti kpɛhi binkɔbigu.

Tiŋ’piili (bɛ yi pihi liɣiri bee binkɔbigu) gba nyɛla yaɣ’ shɛli Tampion nam arizichi ni tooi yiri shɛli na. Tampionlana yi gbubi buni ŋɔ ka di yuui ka bindana bi yi polo, lala bini maa leegi nayili buni.

Saha shɛli ha tinkpannima daa yi gbani siɣli nti yiɣisi, bɛ tooi yihiri nayili dihili, zuŋɔ ʒemani ŋɔ lala bini maa dii lahi kani amaa shɛba na mi nam dariza ni nyɛ shɛli ka ku tooi che nayili sariya yihibu bɛ pu’ zuri puuni. Ŋɔ gba nyɛla yaɣ’ shɛli Tampion nam arizichi ni yiri shɛli na.

Tampion nam arizichi ni lahi yiri yaɣ’ shɛli na n-nyɛ so mini o kpee yi mali gadama ka bɛ ni yino tahili nayili, Tampionlana ni tim tumo nti sam lala nira maa. Sama ŋɔ n- yɛn yo pɔi ka lala nira maa naan yi bɔhi o taali. Bɛ yi tɔɣisi ka so kɔŋ yɛlimaŋli, ka samili ŋmaai ti o ka o yo.

Din lahi pahi nyɛla so yi ti bɔri ni o ti suɣuli, o ni tooi bo liɣiri biɛla ni guli nti puhi nayili. Din lahi pahi nyɛla nayili bi kpɛri yoli. Pɔi ka nira ti chaŋ nayili faashee ka o bo shɛli pa nayili gbana zuɣu bee ka o bo liɣiri ka di leei jiŋlaa ni guli.

4.11 Tampion Tindaandi biɛhigu

Tampion Tindaandi pula bunahi zuɣu. Lala pubu maa n-nyɛ: Tindaan-naa, Ŋoliŋ naa, Diɛn-naa nti pahi Tindaampaɣa zuɣu. Tindaannima ŋɔ puuni, Tindaan-naa n-nyɛ bɛ kpɛma. Amaa zuŋɔ bɛ kpalim la niriba ata kɔŋko. Ninkura wuhiya ni Ŋoliŋ naa n daa kani ka bɛ ʒi o ka o gbaai Yiri Gbuŋ ka o zaɣisi ka zo Tampion n kuli Tuɣu (Naa Mahamambila n daa diri Tampion lala saha maa).

Zuŋɔ Yiri Gbuŋ ka zuliya ka bɛ be dunia nyaaŋa zuɣu, dama zuli ŋɔ daa gbumsi la o zuliya zaa ka ti naan yi ku o maŋmaŋa. Lala maa zuɣu n-che ka Tindaannima ŋɔ kpalim la Tindaannima ata. Bana n-nyɛ, Tindaan-naa, Diɛn-naa nti pahi Tindaampaɣa. Amaa zuŋɔ Diɛn-naa yili gba dola tiŋa.

4.12 Tampion Tindaandi ni gbaari shɛm

Tampion Tindaandi diri mi n doli dunoya ka lahi gbaarila Tindaannima pakpandi bihi. Tindaandi maa ni diri n doli duno shɛŋa maa n-nyɛ: Tindaan-naa Taayili dunoli ni Tindaan-naa Kayaba dunoli. Tindaan-naa bee Tampion Tindana kam yi kpi, Tindaan’ palo bɔbu pala yɛltɔɣi’ gbaliŋ.

Di yi niŋ ka Tampion Tindaannama maa puuni yino di saɣim paagi o tariga, bɛ yɛn ŋma la gaa dari n-wuɣi li ka nira ni tooi pani di zuɣu. Lala bini maa yuli m-booni shɛliŋ. Bɛ yi mali Tindana ŋɔ shili nti naai, bɛ yɛn kpuɣi o mi na nti lo o pa shɛliŋ ŋɔ zuɣu n-kpuɣi ʒi. Bɛ yi ʒi n naai, bɛ yɛn piigi la ninkurugu ŋun mi kali maa viɛnyɛla ka ka o ka kum maa. Pɔi ka kari ŋɔ ti niŋ, faashee ka ŋun yɛn niŋ li maa gbaagi shɛliŋ ŋɔ. Kari maa ni chani shɛm m-bɔŋɔ:

Kayaba, Tindaan-naa Suɣiri n daa maali o Buɣim

Ka di ti kpi

Ka Tindaan-naa Wumpini deei maali

Tindaan-naa Wumpini Buɣim ni kpi

Ka a deei maali.

Zuŋɔ a Buɣim kpiya

Nyini n yɛn bo a Buɣim

Maana shee ka naan yi du guŋ

O yi yɛn yi la

Wulimpuhuli, wulinluhuli bee tingbani puuni na

Nyini n ni wuhi.

Ka a yi bi tooi nya

A Buɣim maana

A vi ni a tana.

Bɛ yi yɛli n-ŋɔ n naai, kum ŋɔ yɛn ŋmaligi mi ni o bo o Buɣim maana shee. Di yi niŋ ka Buɣim maana ŋɔ bela tinshee, kum ŋɔ yɛn zaŋ la niriba ŋɔ n chaŋ lala nira maa talahi daŋ yiŋa. O mi gba yi yina, o yɛn ka mi:

N yɛba, kum bi ŋmari ʒiri

M mi ku tooi deei dimbɔŋɔ

Amaa, di yi nyɛla Bukali zuɣu

Ka a gbaai ma ŋɔ

Nyin chama a dooshee

Ka di mi yi pa ŋuna

Nyin na boma

A Buɣim maana maa shee.

Lala nira maa yi ka n-naai, di yi shiri nyɛla o ni boli so yuli maa ka kum ŋɔ di shiri yɛn ŋmɛ maa, kum ŋɔ yɛn zaŋ la ban ʒiri o maa n-yi nyaaŋa ka lahi kabina. Dinsaha ŋun di ka maa ni lahi yɛli: “N yaba, ti chama ka a ti doni”, ka gari tooni ka kum ŋɔ naan yi doli hali Tindana ŋɔ guŋ ni be shɛli. Guŋ dibaanahi m-be Tampion Gumani. Tindana kam mali la o guŋ ka o siliga be guŋ maa zuɣu.

Tindaanpaɣa guŋ

Bɛ yi sɔɣi n-naai, Gumani kpamba yɛn bola dabisili n yihi bihi ka bɛ tahi zuli maa lala nira maa yiŋa nti sɔŋ ka zo. Vuhirigu mi m bi yɛn nya ba. Lala nira maa mi yi nya li n naai ka gba bi zilisi zuli maa, o ni bo dabisili n kuli Tampion na. O yi paagi Tampion na, o yɛn kpalim la daa ni ka bɛ naan yi kana nti tuɣi o chaŋ Tampion nayili, ni di ni tu ni bɛ zaŋ o chaŋ luɣ’ shɛŋa zaa.

4.13 Tindaannima ban du guŋ

N vihigu puuni, n daa bɔrimi ni n vihi baŋ Tindaan’ shɛba ban di ka du guŋ. Amaa, n daa bi tooi nya bɛ zaa, dinzuɣu n ni vihi ka nya shɛba maa n-nyɛ:

Tindaan-naaŊoliŋ naaDiɛn - naaTindaampaɣa

Dasankpɛmah TimbɔbiliBileemaAmina

DasambilaAbilaaiNaantɔɣimaSalama

TaayiliYiri Gbuŋ *DanaaDaaro

SuɣiriDawuniNagumsi

WumpiniMmoroDiata

KayabaFusheiniSanatu

BukaliAlaasaniBibata

4.14 Tampion nam buɣa mini tingbana ni di maalibu

Tampion nam buɣa zooya pam kamani n ni pun yɛli shɛm tuma ŋɔ puuni shɛm. Amaa buɣili Zinnyabo n nyɛ buɣa mini tingbana ŋan be Tampionlana tingbani puuni kpɛma. Buɣuli Zinnyabo nyɛla paɣa mini doo. Paɣa sani maa bela Gumani tiŋpuuni ka bɛ zaŋ zaankuunsi n sa n-gili li ka sokam mi Ii Buɣ’gɔrigu.

Buɣ’gɔrigu (Zinnyab’paɣa)

Yuuni kam, bɛ ŋmari la zaankuunga dari na nti baɣiri li. Ka doo sani maa mi do Tampion wulinluhili polo ka gahi kuli zibigi ni.

Gbaŋgu yi ti mooi zaa ka buɣim ni tooi di, Guma’ nima ŋɔ yɛn chaŋ la buɣuli Zinnyabo din be mɔɣuni la Kinkaŋ daa dali (Savelugu daa dali) zaawuni nti maali maali n-gili buɣuli maa zaa ka di neei. Bɛ yi naai, bɛ yɛn gbela buɣuli maa ni ka biɛɣu neei. Biɛɣu yi neei ka bɛ yɛn kuli, bɛ yɛn kparisi la mɔri hali nti yi palli na. Vuhurigu kam ka bɛ yi tuui palli maa zuɣu, bɛ yɛn yɔhi o mi. Lala ka bɛ yɛn yɔhi niriba hali ni Tampion daa ni. Bɛ yi paagi daa ŋɔ ni, nachimba yɛn yimina n pahi bɛ zuɣu ka bɛ maali ka kali n-gili daa maa zaa ka nyo ŋa m-bahi.

Yuuni puli ni, yim ka bɛ maana ka kaana daa maa saɣiri. Chihili n-nyɛ li ni niriba bee nira yina nti maali bee n-kali daa maa. Amaa, pa taali n-nyɛ ni daabia tooi maali bee n-kali o ʒishee.

Buɣuli Zinnyabo maalibu

Buɣuli Zinnyabo maalibu n-nyɛ kpalinkpaa Dagbaŋ, Tampion Tindaannima yi maali Zinnyabo n naai, buɣuli n kani bi yɛn tooi lahi maali. Zinnyabo nyɛla paɣa mini doo, dinzuɣu bɛ yi maali paɣa sani ŋɔ yuuni ŋɔ, yuuni din kanna, bɛ yɛn maali la doo sani la mi. Buɣuli Zinnyabo maliŋ ka kantiŋa ni siɣili gbanibu.

Yuuni yi giligi ka bɛ yɛn maali Zinnyabo, tuuli, Tindaanba ŋɔ yɛn moli la molo Tampion daa ni, ka sokam mi ni Zinnyabo maliŋ saha paaya. Molo ŋɔ yi moli n-naai, bɛ yɛn piila kpeya. Bɛ yi piigi kpeya ŋɔ n-naai, kuya maalibu ŋmaaya Tampion, so mi yi kpi lala saha maa, bɛ kuli yɛn sɔɣi mi ka ʒiya bɛ ku tooi garigi kuli maa naɣila buɣuŋmana ti kpe duu. Bɛ yi piigi kpeya ŋɔ n-naai, Tindaan-naa yɛn bola bihi ka bɛ sahi daa maa dakulo ata di yi nyɛla buɣudoo sani la bɛ yɛn maali bee bunahi di yi nyɛla buɣupaɣa sani la.

Dabaata ka Tampion Tindaannima mali maani Zinnyabo. Piligu dali ŋɔ nyɛla daa ŋɔ sahi naai dali maa zaawuni. Dindali maa zaawuni, di jiri maa ka kpee. Tindaannima zaa yɛn yimina ka bɛ zaa mali bɛ ni yɛn chirigi taba luɣ’shɛli. Tindaanpaɣa yi yiɣisi o yiŋa, yɛn zaŋ mi yi daa ni nti ʒini ka bɛ wa ʒiɛm viɛnyɛla ka o naan yi chirigi Tindaan-naa mini o nyaaŋa. Tindaan’ dabba maa ban so bi yiri daa maa ni. Bɛ ti yɛn chirigi taba, ʒiɛm n-kuli yɛn lura ka nachimba be tooni n fiɛbiri tuturi mini mɔri ka bɛ chana. Ʒiɛm ŋɔ mini dari n-kuli yɛn nyɛ li hali ka bɛ ti paagi buɣuli ŋɔ ni. Bɛ yi pili tingbani ŋɔ maalibu, ban di doli chaŋ maa zaa ni ŋmaligi kuli dama pa sokam n nyari maliŋ ŋɔ naabu. Nachimba la mi yi labi yiŋa, bɛ yɛn zali la nyindɔɣu n wa li hali ka biɛɣu ti neei.

Bɛ yi nyu koko nima n naai, Tindaan-naa piirila kpamba ka bɛ zaŋ nyindɔɣu ŋɔ nti wa n wuhi Tampionlana. Wuntaŋa yi bii na biɛla, daŋ bihi ban be Tampion mini ban yi tinsi ni na mi gba n su dindali maa maliŋ. Sokam ni bo noo n chaŋ o kali yili ni nti maali o kpiimba ka zaŋ o fabila n-ti ba. Ban mi bi yi tindaan’ zuliya ŋɔ ni na ka gba bɔri bɛ bukaata maaligu gba yɛn bola nohi n gba ti maali.

Dabisili din pahiri ata dali nyɛla buɣigɔrim. Tindaannima ŋɔ yɛn kpuɣi la napɔŋ n chaŋ Tinkurugu. Tuma ŋɔ pun yɛli ti ni Tinkurugu ka Tindaan-naa mini o Tindaan’ taba daa yiɣisi chaŋ nti ʒini Tampion. Bɛ yi paagi Tinkurugu, Tindaamba mini Tinkur-naa mini o kpamba yi puhi taba n naai, Tindaanmima ŋɔ ni ti bɛ yaannima kom ka kɔri nohi ka nachimba mi zali nyindɔɣu. Bɛ yi naai, bɛ yɛn labila Tampion nayili na.

Tindaannima ŋɔ yi paagi Tampion nayili, tuuli bɛ kɔhi la “Kpana” n-ti Tampionlana. Kpana ŋɔ daliri nyɛla Naa Nyaɣisi ni daa ginda n kuri Dagbaŋ Tindaannima maa o daa yi ku Tindana, o yɛn zaŋ la Tindana maa jaangbee mini zuli n dolisi kom. Dinzuɣu kpana ŋɔ kɔhibu wuhiri la Tampionlana ni o yaannima daa bi tooi ku bɛ yab’doo dinzuɣu ban na mali bɛ jaangbehi bɛ nuu ni. Bɛ yi yɛn kɔhi kpana ŋɔ Tindaannima ŋɔ yɛn laɣim la bɛ jaangbehi ŋɔ n-ti Diɛn-naa ka o be tooni ka ban kpalim maa be o nyaaŋa ka lunsi kuli luri yim yim.

Toondana ŋɔ yi puhi Tampionlana n naai, Zɔɣuyuri-naa n yɛn yiɣisi zani Tampionlana zaani.

Diɛn-naa : A baŋ ti ni gbubi bin’shɛli ŋɔ?

Zɔɣuyuri-naa: Iin, m baŋ li.

Diɛn-naa: Wula ka a baŋ li?

Zɔɣuyuri-naa: N baŋ li la yaannima mini n ba nima tooni.

Diɛn-naa: ti mi kɔhiri mi.

Zɔɣuyuri-naa: Naa ni o ni da, ni ala ka yi kɔhira?

Diɛn-naa: Tuhipia ni anahi (paɣa) bee tuhipia ni ata (doo)

Zɔɣuyuri-naa yi da ka di bi niŋ bɛ yubu, bɛ yɛn tirisi mi n yi nyaaŋa. Bɛ yi niŋ lala buta zuɣu, ka bɛ naan yi saɣi ka zaŋ kpana maa n-ti Zɔɣuyuri-naa, dinsaha ka Tampionlana yiɣisi ka bɛ wa waa hali nti kpe nayili zɔŋ ni ka Tindaannima ŋɔ ti maali baɣiyuli n ti Tampionlana. Dinsaha ka nachimba mi gba zali nyindɔɣu sambani ni. Tindaannima ŋɔ yi naai bɛ maliŋ nayili ka yɛn kuli, bɛ yɛn doli mi yi Afa fɔŋ nti kaai Tindaanpaɣa so gballi do “Oneway” yili kulinyaaŋa ka naan yi kuli nti kpɛhi buɣiŋmana duu.

Bɛ ti yɛn paagi yiŋa, Tampionlana yɛn dolila bɛ gbuni ni o ti nya buɣiŋmana ni yɛn kpe duu shɛm. Talahi n-nyɛ li ni o chaŋ. Ninkura wuhiya ni Tampionlana Sule saha, bɛ daa maali buɣuli ka o bi tooi chaŋ dindali maa ni o ti nya buɣiŋmana duu kpebu. Lala ni daa niŋ, o daa bi giligi yuuni ka kpi.

Buɣuli Zinnyabo maliŋ nyaaŋa, tingbana pam be Tampion ka bɛ maani ŋa. Amaa ŋa maliŋ bi moona. Tingban’ shɛŋa lahi bɛni ka so bi yɛri o kpee di yɛla bɛ di ti yɛri di ni maana shɛm naɣila ŋun nya bee ŋun di di maliŋ shɛhira. Tingban’ shɛli gba lahi bɛni ka bɛ bi bahiri kom ka maana, dari ka bɛ kuli yɛn zaŋ m-bu tiŋa hali ka ti kɔri bɛ nohi.

4.15 Chiha ŋan be Tampion

Pɔi ka adiini ti kpe Dagbaŋ na, chiha n-daa nyɛ bin’ shɛŋa din guri ka taɣiri niriba zaŋ chaŋ yɛli shɛŋa bee tuun’ shɛŋa tumbu polo. Tampion nyɛla buɣ’ tiŋa, lala zuɣu di mali chiha pam. Amaa dunia nini ni neei ka yɛla pam taɣi la zuɣu chɛmi ka chiha maa shɛŋa yaa baligi, amaa di shɛŋa yaa na ŋmani la kikaa saha buɣum. Chiha ŋan be Tampion maa shɛŋa n-nyɛ:

Bɛ yi ti piigi kpeya, kuli maalibu ŋmaaya Tampion. Hali nira yi kpi, bɛ kuli yɛn sɔɣi mi, bɛ ku tooi garigi so kuli maa.
Bɛ yi maali buɣuli n-naai, nyindɔɣu yila yilibu gba naaya.
Nyabiga, wua ni waɣimahili kubu bee bɛ ŋubbu chihira. Nira yi niŋ yɛla ayi ŋɔ puuni zaɣ’ yini ka gbaai doro, bɛ ni zaŋ o mi n-yi Tampionlana tingbani ni di yi pa lala o ku tibi kpaŋ.
Gbambila deebu kani Tampion daa ni. Amaa zuŋɔ, bɛ ni tooi zani loorinima gbuni n-ŋmaai gbambihi ti ban mali kpalansi amaa pa ni dagukɔhinima. Lala yi niŋ, shihi ni yirigi n-dim wurim daa maa ka di ku lahi di naɣila dakulo din kanna.
Tampionlana ku tooi di Tindaan-naa bee Tindaannima kɔbiga.
Bɛ bi mali nopiɛlli n-kpɛri Tampion daa.
Tindaan-naa bi kpɛri daa

SUURI ANU

5.0 Tuma kolivaai

Kpamba n-nya ka yɛli ni “nooŋa yi yiɣiri ka bo, o kuli ti yɛn maali la tingbani ni”. Yaɣili ŋɔ nyɛla n ni yɛn zaŋ shɛli n kooi tuma ŋɔ, koobu ŋɔ mi yɛn lihi la tuma ŋɔ ni pili shɛm hali nti paagi saha ŋɔ.

Suuri yini n-nyɛ tuma ŋɔ piligu. Nira yi lihi tuma pam tumiya suurili ŋɔ puuni, di ni tum n dalim yaɣ’shɛŋa maa n-nyɛ:

Tuuli, n daa zaŋ la tuma ŋɔ lahabali tuuli ni nyɛ shɛli m-pili tuma ŋɔ. N daa bi zani ni ka lahi lihi yɛlimuɣisira ŋan niɛm nuu n-dɔɣi tuma ŋɔ, tuma maa ni kpa talahi shɛm nti pahi tuma bee vihigu maa bɔhisi.

N tuma maa daa lahi wuhi vihigu maa ni daa niŋ luɣ’ shɛli polo, tuma maa daanfaani ni nyɛ shɛli zaŋ ti shikurubihi, Ghana Kariŋ Tuma yili nima nti pahi mani ŋun tumidi tuma. Tuuni kam ka nira yi yɛn tum, di bi kɔŋdi di yɛlimuɣisira ni nyɛ shɛli. Lala zuɣu, yaɣili ŋɔ daa lihi yɛlimuɣisiri shɛŋa din daa be n tuma ŋɔ tumbu puuni n-sɔŋ.

Yaɣili ŋɔ bahigu daa lihi la tuma maa ni yɛn tum shɛm di piligu hali ni di bahigu ka di nia pali. Tuma ŋɔ lahi nyɛla din kahigi bachipal’ shɛŋa din daa yina tuma ŋɔ puuni.

Suuri ayi daa lihi la kundi mini gban’ shɛŋa n ni daa zaŋ ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ. Suuri ata mi lihi la vihigu sodoligu, vihigu yaɣili daadam biɛligu nti pahi vihigu daadam biɛligu piibu. Di ni daa lahi lihi yaɣ’ shɛŋa n-nyɛ vihigu nɛma nti pahi lahibali deebu soya (nira ni yɛn doli so’ shɛŋa n-deei lahibaya).

Suuri anahi puuni ka n kahigi tuma ŋɔ ni nyɛ shɛli, ka suuri anu mi lihi tuma ŋɔ kolivaai. Di lahi lihi yɛlikpahinda mini yɛligbahira ŋan yina tuma ŋɔ tumbu puuni nti pahi n tɔɣino ni nyɛ shɛli.

5.1 Yɛlikpahinda/yɛligbahira ŋan yina tuma ŋɔ tumbu puuni

Dagbamba n-nya ka yɛli ni “bi kpe nira ku baŋ halli”, tuma ŋɔ tumbu viigi ashiya pam din wuhiri ni ti ninkura la pam beni ka bi mi ti tinsi ŋɔ mini di nama yɛltɔɣa viɛnyɛla bi ti yɛri ti zuŋɔ bihi yɛla. Ka lala ʒilinsi ŋɔ nyɛla din ni tooi gbarigi ŋun kam mali nia ni o gili n-laɣim lahibaya ni o niŋ vihigu.

Pirim la ti piligu ni bi pili ni sabbu la zuɣu, yɛlikura pam din daa niŋ kurumbuni la ha nyɛla din yiɣi ka furi ka nira ku tooi lahi nya di shɛhirili gba. Hali baansi ban di tu ni bɛ mi yɛla pam ka zaŋ n-wuhi bihi la gba bi mi ŋa viɛnyɛla bi di ti yɛri ni bɛ wuhi so. N kpahimbu puuni, bɛ daa bi kpaŋsi ni bɛ vihi pahi bɛ ni daa yɛli ba shɛm zuɣu.

Dagban’ ninkura yɛliya ni “nira yi wum zuŋɔ ka sa wum biɛɣuni, ŋuna n-nyɛ ninkurugu”. Ti zuŋɔ bihi gba bi kpaŋsi ninkura tabilibu bi di ti yɛri bɛ bɔhi baŋ din beni ka kani zaa.

Din lahi pahi nyɛla bukunima din yɛri ti Tudu polo tinsi ni pili shɛm nti pahi ti nama yɛltɔɣa kalinsi ti karimzɔndi la ni gba nyɛla dim bi kpɛhiri shikurubihi kɔrisi ni bɛ vihi baŋ bɛ yɛltɔɣa. Dagbaŋ Karachi kuɣula ban be tooni gba nyɛla bam bi kpaŋsi sabbu ka lala zuɣu gba labisiri yɛla pam nyaaŋa. Dagbaŋ nanima pam bi karim shikuru la zuɣu gba pahi ti muɣisira maa puuni.

N kpahimbu puuni lahi wuhi ka dama tiŋa kam dim be Dagbaŋ mali dabari gbaayihi Tampion kɔŋko. Ŋɔ wuhiya ka dama ti tinsi maa pam pili la luɣ’ shɛli polo pɔi ka bɛ ti naan yi yiɣisi m-maali ʒini.

5.2 N tɔɣino zaŋ kpa tuma ŋɔ polo

Tuuni n-kani ka nira yɛn tum li ka di pala daliri shɛli zuɣu ni o ni yɛn niŋ shɛm m bo tilaa zaŋ ti lala yɛlli maa.

N tɔɣino zaŋ chaŋ tuma polo nyɛla tuuli, saha pa kana ni sokam pa niŋ nimmɔhi bɛ yɛltɔɣa bɔhimbu mini sabbu polo din yɛn che ka bɛ ni na yɛn dɔɣi bi’ shɛba ti yiɣisi na ka mi bɛ yaannima ni daa pili shɛm.

Di lahi tu ni ti bo bukunima din yɛri Dagbaŋ tinsi mini nama yɛltɔɣa ballee Tampion. Lala yi niŋ, di ni sɔŋ ka bihi baŋ ti Dagbaŋ polo tinsi ni daa pili shɛm ni ti nama yɛltɔɣa ni lahi chani shɛm. Di ni lahi sɔŋ karimbanima ni kaya ni taada wuhibu ti shikuruti la puuni. Lala ni lahi tooi sɔŋ ban bɔri ni bɛ niŋ vihigu zaŋ kpa ti tinsi mini ti nama la polo.

5.3 N ni mali shɛli n-tiri ŋun gba ti mali nia ni o tum n tuma ŋɔ tatabo dahinsheli

N tuma ŋɔ pala din nyɛ piligu ni di vihi baŋ Tampion ni pili shɛm amaa dini n-nyɛ piligu ni di vihi baŋ Tampion nam yɛla ni di zaashee Dagbaŋ, di mi ku lahi nyɛ bahigu ni di vihi baŋ Tampion ni nyɛ shɛli ni di zaashee Dagbaŋ. Tolon naa Yakubu n-daa boli o yuli ni yɛm yaɣi ninvuɣiyino malibu.

N lahibali nyala jia, ŋun ti mali nia ni o niŋ vihigu ŋɔ tatabo, ŋun kpaŋmi o maŋa m maagi niŋ n-lihi Tampionlaannima ban pun di Tampion viɛnyɛla. Vihigu daadam biɛligu piibu polo, o ti kpaŋmi o maŋa ka o lihi tiŋ’ shɛŋa puuni m piigi ninkura pahi vihigu yaɣili ninkura zuɣu ka di sɔŋ o ka o nya haŋkali zilinli n-tum o tuma.

Kundivihira

1.Asiamah, S. A & Lugogye, R. B. (2007). Introduction to the cultures of Ghana. Ghana, Masterman Publications Ltd.

2.Dramani, M. M. (July, 2001). Dagbaŋ Piligu. University College of Education of Winneba. Department of Ghanaian Languages (Dagbani Unit)

3.Gbewaa, Y. A. (2009). History of Bawku and the Genesis of the Senseless War. Vol.1 (Manuscript)

4.Ghana Statistical Service, (March, 2002). 2000 Population and Housing census.

5.Gyekye, K. (1996). African Cultural Values, an Introduction. Accra, Sankofa Publishing Company.

6.Mahama, I (1987). Ya-Naa the African King of Power. Tamale, GILLBT Printing Press.

7.Mahama, I (2004). History and Traditions of Dagbaŋ. Tamale, GILLBT Printing Press.

8.Members of Group 12 (July, 2005). Tampion Community Profile. University for Development Studies. Third Trimester Field Practical Programme (TTFPP)

9.Mohammed, S (1994). Dagbaŋ Wahi. Tamale, Ghana Institute of Linguistics, Literacy and Bible Translation. Box 378, Tamale.

10.NRG8/2/13. Gonja Native Affairs, Kabachewura, Braimah, J. A. Notes of Gonja History. Tamale, Public Records and Archives, Administration Dept.

11. NRG8/2/99. List of Chiefs (1960). Tamale, Public Records and Archives, Administration Dept.

12.NRG8/2/120. Election of Ya-Naa. Tamale, Public Records and Archives, Administration Dept.

13.Oppong, C. (1973). Growing up in Dagbon. Tema, Ghana Publishing Corporation.

14.Rattray, R. S (1932). The Tribes of the Ashanti Hinterland. Vol.2. Oxford, Clarendon Press.

15.Staniland, M (1975). The Lions of Dagbon: Political change in Northern Ghana. Cambridge, Cambridge University Press. London, New York.

16.Tia, S (1969). Dagbɔŋ Kaya ni Wahi. Accra, Bereau of Ghana Languages.

17.Tia, S (1970). Naa Luro mini O Bihi. Accra, Bereau of Ghana Languages.

18.Tia, S (1970). Naa Zanjina. Accra, Bereau of Ghana Languages.