Pakoli Kom Subu

SUURI YINI

LAHIBALI TUULI

1.0 Piligu

Ghana tiŋgbani ŋɔ ni zuliyanima nyɛla din galisi pam. Lala zuliyanima ŋɔ mi zaa nyɛla ban kpira ka bɔri soya n-yihiri bɛ pakoya kum daɣiri ni. Yɛlimaŋli, zuliya kam din mi be dunia ŋɔ malila bɛ kaya ni taada ka gbubi li viɛnyɛliŋga. Dama bɔ zuɣu, so m-bi bɔri ni o bahi o kaya ni taada ka kpuɣi so dini, dama dina ka sokam zaa mali kuuni bɛ bilichiinsi. Pakoli kom subu nyɛla Ghana zuliyanima kaya ni taada la ni zaɣ’ yini din kpa talahi pam n-ti sokam. Lala zuɣu yɛlli ŋɔ nyɛla din bi lɔɣi ka che Dagbamba zuliya la gba. Dama Dagbamba gba nyɛla zuliya shɛba ban be Ghana tiŋgbani ni ka lahi nyɛ ban kpiri ka chɛri bɛ pakoya.

Dagbamba gba nyɛla ban kpira ka maani kuya ka suri bɛ pakoya kom. Pakoli Kom ŋɔ subu n-wuhi ni pakoli ŋɔ pa yi daɣiri ni bee ka pa yi binzɔrigu ni. Dinzuɣu, din nyɛla bin’ shɛli tiyaanima ni kana nti paai shɛli ka ti banima kana paai li, ka ti gba yiɣisina nti paai li. Dinzuɣu, di simdi ka ti gba kpaŋ ti maŋa n-kpaŋsi lala kali ni taada ŋɔ ka ti gba bihi ti yiɣisina m-paai li. Tuun’ shɛli n ni tum ŋɔ jɛndila, “Pakoli kom subu”. Suuri yini ni wuhi lahibali tuuli, yɛlimuɣisirili maa ni nyɛ shɛli, vihigu maa niyanima, vihigu ŋɔ daanfaani, vihigu bɔhisi, vihigu yɛlimuɣisira, vihigu ŋɔ ni yɛn vihi zani shɛli tariga nti pahi di ni ŋmaai saɣisi shɛm tariga. Suuri ayi nyɛla din jɛndi kundivihira. Yaha, n ni lahi wuhi vihigu maa sodoligu, so’ shɛŋa n ni daa doli tum tuma maa, kamani: vihigu daadam biɛligu gahimbu ni vihigu nɛma kamani: kpahimbu, bɔhisi, bukunima mini alikalimi nti pahi alizama dibu suuri ata ni ŋɔ puuni. Suuri anahi mi jɛndila pakoli kom subu. Suuri anahi ŋɔ ni n ni kahigi wuhi pakoli bee dakoli ni nyɛ so, Ʒɛman’ shɛli ni pakoli kom subu ni pili, pakolim ni piini dahinshɛli. N ni lahi wuhi pakoli baribu, pakoli kom subu, pakoli kom subu daanfaani, pakoli gambee yibu, pakoli gbɛhibu, mɔɣu subu ni pakoli dooyili kundi (pakoli laɣibu mini pakoli dooyili kundi). Suuri ŋɔ ni, n ni lahi wuhi musulinsi mini dolodolonima ni suuri bɛ pakoya kom shɛm nti pahi Ghana zalikpana ni yɛli shɛm zaŋ kpa pakoli kom subu polo. Suuri anu ni mi nyɛla kolivaai mini naabu.

1.1 Yɛlimuɣisirili maa ni nyɛ shɛli

Pakoli kom subu nyɛla Dagbamba kaya ni taada la ni zaɣ’ yini shɛli ti ni ku tooi zaŋ bahi bee n-zo ka che shɛli. Saha taɣiya ka niriba pam bi lahi mi pakoli kom subu ni daa nyɛ shɛm balante ti bi’ pola ŋɔ.

Kpamba wuhiya ni ʒɛmana ni taɣiri ka adiini balibu kpɛrina la zuɣu pa chɛmi ka pakoli kom subu ti pa surimi doli adiini shɛli ni nira ni be. Bɛ yɛliya ni Dagbamba pam nyɛla ban pa doli Musulinsi mini Dolodolo soli n-suri bɛ pakoya kom ka ŋɔ zuɣu che ka bihi pam bi mi Dagbamba ni doli so’ shɛli n-suri bɛ pakoya kom. Bɛ wuhiya ni Musulinsi mini Dolodolo pakoli kom subu bi diri saha pam bee n-laɣindi daŋ niriba amaa di nyɛla aaya ka pakoli maa yɛn karim ka lala aaya maa mi yɛn yila bɛ daalikurani puuni na.

Nira yi yuli kpamba ŋɔ yɛligu ŋɔ di nyɛla binshɛli din nyɛ vi ni nambɔɣu ti Dagbamba ka ti yi bi daŋ yiɣisi zani n-tuhi yɛlli ŋɔ saha ni ti kana ka ti bi’ shɛba ti ni dɔɣiri ŋɔ ti bi mi pakoli kom subu ni nyɛ shɛli bɛ di ti yɛri ni bɛ ti tooi buɣisi ŋa ti bɛ zo shɛba ban nyɛ tinzunnima.

Yɛlli ŋɔ nyɛla muɣisigu mini gogaliga n-ti ma, dinzuɣu ka m bɔri ni n yina ti niŋ vihigu jɛndi yɛlimuɣisirili ŋɔ. Din saha niriba yi karim li di ni kahigi wuhi ba zaŋ kpa pakoli kom subu ni nyɛ shɛli Dagbaŋ.

1.2 Vihigu nianima

Yɛlimaŋli, vihigu kamani ŋɔ tatabo ku tooi niŋ ka ka nianima. Dinzuɣu, vihigu ŋɔ nia n-nyɛ li ni di; Vihi wuhi pakoli kom subu ni nyɛ shɛm, vihgu ŋɔ nia n-lahi nyɛli li ni di kahigi wuhi Dagbaŋ kaya ni taada kamani pakoli kom subu daanfaani ni nyɛ shɛli zaŋ ti Dagbaŋ bilichina. Vihigu ŋɔ nia lahi nyɛla di yina wuhi so’ shɛŋa n ni yɛn doli n-che ka ti bi’ pola baŋ pakoli kom subu ni nyɛ shɛli din yɛn che ka di ku kpi Dagbaŋ. Vihigu ŋɔ ni lahi Kahigi wuhi pakoli kom subu daanfaani ni nyɛ shɛli nti pakoli.

Yaha, vihigu ŋɔ nia n-lahi nyɛli ni di yina nti kahigi wuhi pakoli ŋun bɛ su pakokom ni be barina shɛli ni.

1.3 Vihigu Daanfaani

N ti yɛda kadama tuma ŋɔ yi tum viɛnyɛla anfaani pam ni yi di ni na, di mini tuma ŋɔ kuli pɔri maa zaa yoli, di mali anfaani.

Tuuli, tuma ŋɔ nyɛla pini zaɣ’ titali n-ti karimbanima ban be ti karinzɔndi la ni. Dama di ni neei bɛ nina zaŋ kpa kaya ni taada polo, balante pakoli kom subu. Di ni lahi sɔŋ ba ka bɛ baŋ bin’ shɛŋa din niŋdi pakoli kom subu saha, di barina ni nyɛ shɛŋa zaŋ ti pakoya mini ti maŋmaŋa (Dagbamba)

Tuma ŋɔ lahi nyɛla din ni sɔŋ karimbihi ban yi bi mi pakoli kom subu ni nyɛ shɛli Dagbani ni di ni woligi ka che musulinsi mini dolodolo ni suri bɛ pakoya kum shɛm.

Yaha, tuma ŋɔ lahi nyɛla din ni sɔŋ bihi laamba gba ka bɛ baŋ anfaani shɛli ŋan be ti kaya ni taada bɔhimbu ni balante pakoli kom subu Dagbani ni. Di saha bihi laamba ban yi bi kpaŋsi ti kaya ni taada la yi pa ni baŋ di barina ni nyɛ shɛli ka pa kpaŋsi li ka mali ŋa n-wuhiri bɛ bihi din yɛn che ka pakoli kom subu ku kpi Dagbaŋ. Dama bihi pam nyɛla ban ku tooi yɛli binshɛŋa ŋan niŋdi bee bɛ ni suri pakoli kom shɛm Dagbaŋ. Tuma ŋɔ lahi nyɛla din ni sɔŋ ma pam, dama dini sɔŋ ma ka m baŋ yɛl’ shɛŋa ŋa be pakoli kom subu ni. Kamani: pakoli kom subu saha bin’ shɛŋa bɛ mali n-tumdi tuma.

1.4 Vihigu yɛlimuɣisira

Tuuni n-kani andunia yaaŋa zuɣu ka nira yɛn tum li ka di ka yɛlimuɣisira. Tuuni kam din mi mali anfaani bi tumdi ka wahala ka di ni, yɛlimaŋli, naɣila woligu n-nyee.

Tuma ŋɔ yɛlimuɣisira nyɛla din galisi pam. Di shɛŋa n-do gbunni ŋɔ.

Tuuli, saha kalinsi nyɛla din daa nyɛ yɛlimuɣisirili n-ti ma, dama n daa wuhirimi ka lahi niŋdi vihigu ŋɔ pahira. Tuma ayi ŋɔ mi zaa nyɛla tuun’ shɛŋa ŋan bɔri saha pam, vihigu kamani ŋɔ tatabo bɔrila saha pam n-gari bɛ ni ti saha shɛli ni n zaŋ niŋ vihigu ŋɔ. Dinzuɣu, n daa bi nya li asama. Amaa n daa nyɛla ŋun zaŋ suɣulo ka lahi mali shili viɛnyɛliŋga n-tum tuma ŋɔ dede.

Kundivihira gba daa nyɛla din yɛla daa muɣisi ma pam n tuma ŋɔ polo. Yɛlimaŋli, kundi shɛŋa ŋan sabi jɛndi n tuma ŋɔ Dagbani ni daa dii bi yaɣi lala balante din jɛndi pakoli kom subu. Amaa n daa kpaŋ m maŋa n-zaŋ n ni bɔbili n-gbaai kundi shɛŋa ka ŋa sɔŋ ma ka n tum tuma maa viɛnyɛla.

Yaha, liɣidibo gba daa nyɛla muɣisigu shɛli din daa paai maa n tuma ŋɔ tumbu shee. Dama pɔi ka n daa ti naan yi ʒini kpɛma tooni n-deei lahibali bee o zilinkom zaŋ chaŋ n tuma ŋɔ polo faashee m bola guli niŋ jiŋlaa ni bee m-bo liɣiri m-pa gbana zuɣu pɔi ka o naan yi ti ma lahibali maa.

Yɛlimuɣisirili din bahindi nyaaŋa nyɛla ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii ka bɛ ti ma lahibali ŋɔ gba daa nyɛla muɣisigu nti ma. Bɛ pam daa dii bi bɔri ni bɛ kahigi bɛ maŋa viɛnyɛla nti ma lahibali ŋɔ deebu ni, dama n ni nyɛ paɣa zuɣu. Amaa n ni daa zaŋ haŋkali ni jilima nti pahi zilimballi n-che ka bɛ baŋ n tuma maa nia ni daa nyɛ shɛli ni di daanfaani n-ti m mini ba zaa. N daa lahi nyɛla ŋun bo suhudoo n-ti ba din kuli yɛn che ka bɛ mali suhu ʒiya ka ti ma lahibali ŋɔ viɛnyɛla.

1.5 Vihigu bɔhisi

Vihigu ŋɔ yɛltɔɣikpani nyɛla pakoli kom subu. Pɔi ka nira mi ti tum tuuni kam di tuya ka o mali bɔhi’ shɛŋa o ni yɛn bɔhiri o maŋa ka ŋa labisibu nyɛla din ni sɔŋ o ka o tuma maa tum viɛnyɛla. Lala zuɣu vihigu ŋɔ ni yi yɛn vihi ni yɛlimaŋli din ŋuna di tu ka vihigu maa labisi bɔhi’ shɛŋa ŋan do gbunni ŋɔ.

1. Wula ka bɛ garigiri paɣa o yidana kuli ?

2. Bɔ n-lee nyɛ pakoli kom subu ?

3. Bɔ saha ka pakoli kom subu piligira kuli malibu saha?

4. Anfaani bɔ m-be pakoli kom subu ni ?

5. Pakoli ya polo ka bɛ pinda ?

6. Na’ ŋuni ʒɛmana ka di pili ?

7. Do’ ŋun pakoli n-lee daŋ su pakoli kom ?

8. Ŋun n-lee suri pakoli kom Dagbaŋ?

9. Tiŋ’ kani ka pakoli kom subu pili?

10. Doo yi kpi ka che paɣa wula ka bɛ booni o Dagbaŋ?

N tɛhiya ni bɔhisi ŋɔ zaa yi labisi viɛnyɛla di nyɛla din ni sɔŋ ma ka n tum n tuma maa viɛnyɛla.

1.6 Vihigu maa ni yɛn vihi zani shɛli tariga.

Vihigu ŋɔ nyɛla din kuli yɛn vihi Dagbaŋ. Di mi yɛn jɛndila pakoli kom subu. Dinzuɣu, n yaa zaa yɛn dahila Dagbaŋ. M bi yɛn kpa yaɣ’ shɛli polo pahi.

SUURI AYI

KUNDIVIHIRA

2.0 Piligu

Suuri ŋɔ jɛndila kundi shɛŋa n ni vihi ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ. Yɛlimaŋli, baŋdiba ban nyɛ Dagbamba ni ban pa Dagbamba pam pun yina nti sabi n-jɛndi ti kaya ni taada pam. Dinzuɣu, kundi shɛŋa baŋdiba ni pun sabi n-jɛndi pakoli kom subu bee kaya ni taada ka n yɛn zaŋ ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ shɛŋa n-do gbunni ŋɔ.

2.1 Kundivihira

Tia Sulemana (1970:30) wuhiya, ni Sabali ka pakoli kom subu pili. O yɛliya ni Sabali Yɛrinaa Yamusa Zuu Abarika pakoli n-daa tuui su pakoli kom. Ŋun lahi yɛli ni Naa Zanjina n-daa yɛli ni paɣa yidana yi lahi kpi ka che o, ŋun sum pakoli kom ka kuli doo din deei yi niŋ ka o na mali yaa bee ka o na bɔri doo kundi.

O tuma ŋɔ ni kpini n tuma maa shɛm nyɛla di zaa yɛrila pakoli ni pili shɛm, amaa woliginsim shɛli din be o tuma maa mini n tuma maa nyɛla o sabila o dini maa buku ka m mi sabiri vihigu.

Dagbaŋ yɛl’ kura (2007:33) buku la puuni, di yɛliya, ni Naawuni yi ti bɔhi doo bee paɣa zuɣu, yino ŋun kpalim maa yi bɔra ŋun lahi bɔmi paɣa bee doo. Di wuhiya ni di yi nyɛla paɣa n-kpi maa, o yidana surila pakoli kom ka naan yi tooi bo paɣa. Ni doo mi yi kpi, o pakoli maa yɛn dolila kali soli zuɣu n-su pakoli kom pɔi ka naan yi kuli doo yaha. Dina n-nyɛ pakoli kom subu bee mɔɣu subu. Di lahi wuhiya, ni pakoli bi saɣiri kuni doo ŋun nyɛ o yidan’ kuro maa tɔɣima, di nyɛla din ni tooi dam o suhu ka o kpi. Di yɛliya ni pakoli yi su pakoli kom ŋɔ ka lahi bo doo ni o kuli, o doo ŋɔ yiŋa paabu dali bɛ maanila baɣiyuli ka niŋ o saani ka doo maa mini paɣa maa laɣim din dali yuŋ bindirigu maa nyaaŋa. Ni goma saha yi ti paai, pakoli ŋɔ sɔrila Dagban’ chinchin maŋli n-kpe dooni ka o mini o yidana maa ti baŋ taba. Di wuhiya ni yim ka bɛ bɔri taba ka lɛbi bɛ nyaansi biri taba n-doya chichi hali ka biɛɣu ti neei. Ni biɛɣu yi neei doo maa yɛn labisila ŋman’ shɛli pakopanda maa ni daa zaŋ su pakoli maa kom pakopanda maa yiŋa. Ni di saha paɣa maa pakolim kpiya ka so ku lahi boli paɣa maa pakoli. Di wuhiya yaha, ni pakoli so ŋun bi su pakoli kom bee n-doli kali soli yi daɣiri yi doni doo, o lɛbirila pakopiɛlalana (pako’ piɛlalana nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi ka pakoli maa bi su pakoli kom ka doni doo) . Ni dama o bi yi daɣiri ni. Di yɛliya, ni di saha lala paɣa maa yɛn lɛbila barina paɣa sokam sani. Di lahi wuhi, ni hali bɛ yi dɔɣi bia, ka lala paɣa maa shihi bia maa, bia maa kpirimi.

Baŋda ŋɔ tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ kpini taba dama di tɔɣisiri pakolim yɛltɔɣa, amaa o leei sabi li mi jɛndi Dagbaŋ yɛl’ kura. Ka di ni woligi shɛm nyɛla o dini maa nyɛla buku ka m mi dini mi nyɛ vihigu.

Christine Oppong (2004:20) wuhiya ni ninsala biɛhigu baŋsim bɔhimbu yaɣili ŋɔ buɣisi yɛli ni pakoli kom subu nyɛla shihira shɛŋa din be ashiloni din niŋda mini daadam ni buɣisi ni pakoli niŋ shɛli ka di ti o soli ka o labi kuli doo bee ka di yihi o daɣiri ni, ka lahi che ka o biɛhigu lahi be kamani daadam la. O wuhiya ni pakoli yɛrila situr’ sabila kamani yuuni laasabu din wuhiri o nambɔɣu mini o jilima zaŋ ti o yidana so ŋun kpi maa.

Tuma ŋɔ kpini n tuma maa, dama n nya pakoli kom subu ni kahigi shɛm. Di ni woli shɛm nyɛla o sabi li mi buku ka m mi sabiri li vihigu.

Fenuku (2006:9) wuhiya, ni Degah kali soli zuɣu, pakoli kom subu nyɛla so’ shɛŋa pakoli ni doli yiri daɣiri ni din wuhiri bɛ tuma bee biɛhigu bɛ yidana yi kpi din jɛndi bɛ kali soli ni wuhi shɛm. O wuhiya ni doo mini o paɣ’ taba kpuɣibu alikauli ni mali yaa la zuɣu, bɛ ni yino yi kpi, o shia nyɛla din na be o kpee la sani din ni tooi ti o barina. Fenuku lahi wuhi ni pakolim piligirila dahinshɛli paɣa yidana ni kpi. O yɛliya ni paɣa yidana yi kpi paɣ’ shɛba ban yidaannima pun kpi n-nyɛ ban ni tooi ʒi pakoli maa sani. O wuhiya ni paɣa yidana yi kpi, pakoli bee pakoya yɛn bolila paɣa ŋɔ n-kpe duu nti fuɣi o situra mini o shee ni yari mini o zabiri zaa ka che o zaɣim. Di yi niŋ ka paɣa maa na bi wum o yidana ŋɔ kuli, biɛhigu ŋɔ n-yɛn nyihi o ni o yidana kani. O yɛliya ni lala saha maa paɣ’ shɛba ban be o sani maa ku ti o soli ka o kuhi ka di yina. O wuhiya ni bɛ yi fuɣi o naai bɛ yɛn zaŋla bin’ piɛli bɔbi o zuɣu, ka zaŋ shɛli gani o taanchili di saha, ka naan yi zaŋ bɛ kali chinchin n-soli o ka di bi lim o duna, din wuhiri kum maa mini o paɣa maa ku tooi lahi laɣim biɛhigu ni. O yɛliya ni yɛlimaŋli, ni Degah paɣa mini o yidana laɣimbu shee doo ŋɔ bi sɔri bin’ shɛɣu o shee ni.

Fenuku wuhiya ni bɛ yi mali kum ŋɔ shili naai, bɛ yɛn zaŋla pakoli maa ʒili o nuzaa polo ka pakoli maa zaŋ o nudirigu m-pa kum ŋɔ zuɣu ka kuhira. Dimbɔŋɔ n-wuhiri o mini o yidana maa yurilim ni bɛ biɛhigu zaŋ ti taba. Di saha ŋɔ zaa pakoli ŋɔ bi diri bindirigu bee n-nyuri kom hali ka bɛ ti sɔɣi kum maa. O lahi wuhi ni bɛ yi sɔɣi kum ŋɔ naai bɛ yɛn tila pakoli maa ‘Lelena’ ka o nyu, (Dagbamba ni booni shɛli daankaliŋ) la. Lala kom ŋɔ nyɛla bɛ ni zaŋ kawaan’ chimda zim n-gabi kom ni n-ti pakoli maa ka o nyu ka tooi niŋ shɛli mi m-bahi kom nti kum maa ni di che ka o ku muɣisi o pakoli mini o bihi maa. O yɛliya ni pakoli ŋɔ mini o pako’ taba kuli yɛn ʒila duu saha shɛli kam ka bɛ yihiri o ninisabiga ni. Pakoli ŋɔ bi niŋdi shɛli bee n-chani shɛli o ko, o mi bi lahi ŋmaligiri lihiri o nyaaŋa n-gahiri o bɔɣiri o yi chana. Ni o yi niŋ di zaa shɛli o ni tooi tuui o yidana, lala mi yi niŋ pakoli maa gba ni kpi.

Fenuku wuhiya ni pakoli ŋɔ bi gahiri zoo bee n-kuri bin’ shɛli hali tambaɣiŋga gba. O yɛliya yaha, ni Degah pakoli bi suri kom naɣila bɛ ti mali o yidana kuli naai ka o su pakokom pɔi ka soli naan yi yooi ti o ka o suri kom kamani daadam kam ni suri kom shɛm la. O yɛligu ŋɔ kpini n tuma ŋɔ dama pakolim yɛltɔɣa yina di puuni, amaa o lee sabili mi n-jɛndi Degah zuliya.

Tengan (2005:1) wuhiya, ni Dagara boonila pakoli “Ko-pog”. Di gbunni nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi. O nyɛla paɣ’ so ŋun yaɣi yini kpi . O yɛliya ni Dagara booni pakoli la “Pog kuori.” O wuhiya ni pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi ka che o. O wuhiya ni pako’ so ŋun yidana kpi kum biɛɣu bi suri pakoli kom.

Tengan lahi wuhi ni Sisala zuliya ban yɛliya ni pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun mini o yidana kpuɣi taba bɛ kali soli zuɣu ka doo maa kpi ka che o. Yaha, o wuhiya ni Sisala zuliya ni pakoli kom subu piini o yidana kum dali nti naai kuli maalibu dali Tengan (2005:28).

Tuma ŋɔ kpini n tuma maa dama n nyɛ pakolim yɛltɔɣa dini, amaa o leei sabi li buku ka m mi dini nyɛ vihigu.

Angsostinge (2002:1) wuhiya ni Dagaaba ban nyɛ pakoli kom subu ka di nyɛla din yihiri pakoli daɣiri ni, din sɔŋdi kpaŋsiri pakoli biɛhigu ʒilɛli ni.

Angsostinge wuhiya ni pakolim piligirila paɣa yidana kum dali n-ti naai kum ŋɔ sɔɣibu chira bihi nyaaŋa.

Tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ kpini taba dama n nyɛ lahibali jɛndi pakoli kom subu amaa o sabi li mi buku ka m mi sabiri n dini vihigu.

Ibrahim (2004:123) wuhiya ni paɣa yi be dooyili ka yiri nti gɔri pagɔrisigu bi doli gambee gooni yiri o yidana kuyili. O wuhiya, ni di tu ni o doli dunoli daa n-yi ka zama nti pahi o paɣa taba zaa nyɛ ka baŋ ni o daa bi za o yidana maa yim.

O lahi yɛli, ni paɣa shɛba ban ʒi bɛ yidaannima yim dooyili ka na ʒi n-go pagɔrisigu n-nyɛ ban yiri gambee bɛ yidaannima kuyiya. O wuhiya ni paɣa kam ŋun mi yɛn yi gambee o yidana kuyili o bihi bee pakoli maa dɔɣiriba yɛn tuɣi o mi yi lala gambee gooni maa. O yɛliya ni lala tuɣibu ŋɔ wuhirila suhupiɛlli mini jiri zaŋ ti pakoli maa mini o daŋ zaa, ka lahi wuhiri zamaatu ban zaa nya bɛ ni tuɣi pakoli ŋɔ yi gambee gooni maa ni paɣa maa daa bi gɔri pagɔrisigu tum dahinshɛli bɛ ni kulisi o doo maa yiŋa hali nti paai doo maa kum dali. O yɛligu ŋɔ kpini n tuma ŋɔ dama n nyɛ pakolim yɛltɔɣa di puuni. Di ni woli shɛm nyɛla o sabi li la buku ka m mi dini nyɛ vihigu.

Helena Znaniecki Lopata (1973:17)O wuhiya, ni paɣiba ni kuni dabba ban gari ba la zuɣu, paɣiba pam nyɛla ban nyɛ pakoya. O wuhiya ni paɣiba ban yuma paai kamani yuun’ pihinu ni ayɔbu n-tooi leeri pakoya. O wuhiya, ni gbampiɛla pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi.

Baŋda ŋɔ tuma maa nyɛla din kpini n tuma maa dama di sɔŋ ma ka n nyɛ lahibali jɛndi pakoli kom subu. Amaa di woligimsi yɛla o dini nyɛla buku ka m mi dini nyɛ vihigu.

Martey (2008:2) wuhiya, ni Ghana zuliyanima pam nyɛla ban mali pakoli kom subu bɛ kali soli zuɣu. O wuhiya ni Ga zuliya la ni, bɛ yi ti ku garigi paɣa o yidana kuli ni di tu ni o taɣi situr’ sabila n-ye ka di kpalim o situriyɛra hali ni yuuni. O yɛliya ni situr’ sabila ŋɔ n-yɛn wuhiri niriba ni pakoli maa kumdila o yidana kuli. O lahi wuhi ni di pala pakoli kɔŋko n-yɛri situr’ sabila ŋɔ, amaa ŋun kam nyɛ kum ŋɔ dɔɣiriba tu ni bɛ be situri sabila ni. Amaa pakoli dini ka sokam lihira. O wuhiya ni pakoli ŋun ti zaɣisi situr’ sabila zaŋ niŋ o maŋa ni niriba zurila o nyaaŋa zaŋ kpa o yidana maa kum polo. O lahi yɛli ni bɛ yi ti yihi kum ŋɔ na ashibiti ni, ni bɛ yɛn su o la kom ka mali o shili n-sɔŋ. Martey buku ŋɔ ni pakoli so yɛliya ni pakolim ni daa paagi o ni bɛ daa chɛmi ka o nyu ko’ shɛli bɛ ni daa zaŋ su o yidana maa. Martey wuhiya, ni ko’ biɛɣu ŋɔ nyubu maa wuhirila pakoli maa yurilim zaŋ ti kum maa saha shɛli o ni daa na be o nyɛvuli ni. Ka lahi wuhiri niriba ni pakoli maa nuu ka o yidana maa ʒim ni. Pakoli ŋɔ lahi wuhi Martey buku maa ni ni bin’ shɛŋa daa lahi beni ka pakoli niŋ o yidana maa kum ni, din daa wuhiri ni o shiri bi tim o yidana maa ʒim ni. O yɛliya ni yuŋ daa yi paai bɛ zaŋdila o mini kum maa n-laɣim duu ka bɛ gbe n-neei biɛɣu. Pakoli ŋɔ mini kum ŋɔ gbɛbu maa wuhirila o mini o yidana maa gbɛbu din bahindi nyaaŋa. O yɛliya ni pakoli ŋɔ yi gbe kum maa sani n-neei biɛɣu ka bɛ sɔɣiri kum ŋɔ, ni din dali lurila Asibiri. O yɛliya yaha, ni kum ŋɔ sɔɣibu shee, pakoli maa chanimi nti chɛbisi o.

Martey lahi yɛli, ni bɛ yi sɔɣi kum maa naai, bɛ yɛn barila pakoli maa n-ʒili duu dabaayɔpɔin. Bɛ yi bari pakoli, o dirila yim dabisili puuni ka lahi yirina dundɔŋ ni yim dabisili puuni, kamani daŋ yibu kurigi ata saha. O wuhiya ni di saha ka pakoli maa lahi suri kom. Bɛ yi bari pakoli ni paɣ’ yino m-be o sani n-niŋdi binshɛɣu kam n-tiri o. Dabisili din yɛn bahindi nyaaŋa dabaayɔpɔin maa dali yuŋ, bɛ yɛn zaŋla pakoli maa chaŋ muɣili ni, nimaani ka o suri o pakoli kom. O wuhiya ni mɔɣili ŋɔ ni, bɛ yɛn bola bɔɣati dibaayi ni boduwa gba dibaayi n-ti pahi sɔɣiso mini chibo gba dibaayiyi. N-zaŋ yim zuɣu zali pakoli maa, ka zaŋ dini la n-zali kum maa ka bɛ su kom. O yɛliya ni pakoli ŋɔ mini o yidana shia binyɛra woli su kom ŋɔ din dali maa wuhirimi ni bɛ wolila taba maa. Bɛ yi su kom ŋɔ naai, doo maa shia yɛn chaŋmi nti doni ka bɛ lahi yiri paɣa maa zuɣu. Shia ŋɔ yi chaŋ naai, ka pakoli maa mini ban chaŋ mɔɣili maa ni gba labi yiŋa. Di saha paɣa maa yi o yidana kum daɣili ni ka ni tooi lahi bo doo din deei yi niŋ ka o na bɔri doo kundi.

Baŋda ŋɔ tuma ŋɔ nyɛla din woligiya ka che n tuma maa shɛm nyɛla o sabi li mi jɛndi Ganima ni suri bɛ pakoya kom shɛm . O tuma ŋɔ mini n tuma ŋo kpini taba dama di sɔŋ ma ka n nyɛ pakoli kom subu yɛltɔɣa.

Tasie (2013:159-160) wuhiya, ni paɣa yidana yi kpi, ni din dali hali ka kuli ti mali ni paɣa maa bi chani puu ni bee n-chani kuliga. Ni dama o yi chaŋ puu ni bee kuliga o ni chirigi o yidana maa soli ni, o mi yi chirigi o, o ni tooi ti o barina. O wuhiya ni kuli maa daa yi ti yiɣisi, bɛ yɛn barila pakoli maa, bɛ yi bari pakoli naai ni doo maa bayili polo paɣiba n-nyɛ ban yɛn be o sani. O lahi yɛli ni bɛ yi bari pakoli maa, o situra yɛn kpalim nyɛla din yɛn wuhiri niriba ni o kumdila o yidana kuli. O wuhiya, ni bɛ yi yɛn bari pakoli bɛ yɛn gani o la taanchili ka che o gbuna. Ka zaŋ yaɣiri m-be o niŋgbuna zaa. O lahi yɛli ni bɛ yi bari pakoli bɛ zaŋdila sutitali n-sɔŋ o sani ka di tuuni nyɛmi ni di kari o yidana maa ka che o. O yɛliya, ni pakoli ni zaŋdi situri shɛŋa niŋdi o maŋmaŋa ŋɔ nyɛla din bi viɛli n-ti biɛhigu bee nini ni. Ni lala zuɣu o yidana maa shia bi miriti o, di yi ti leei ka di nya pakoli maa ni lala situra maa.

O yɛliya ni pakoli maa ni gandi taanchili ŋɔ daliri nyɛmi ni di che ka o yidana maa shia ku laɣim o gom shee. O lahi yɛli, ni sua la mi nyɛla ni di kari kum maa ka che pakoli maa. O wuhiya ni bɛ yi su kum ŋɔ kom ka niŋ o situra sɔŋ bɛ yɛn zaŋla pakoli maa ʒili baɣili kum maa. Di saha ka zaŋ gal’ piɛlli n-lo o nuu din ni che ka dabiɛm ku gbaai paɣa maa. O yɛliya, ni hali ka pakoli ŋɔ ti yi daɣiri ni o yɛn dirila bindirigu o nuzaa kpaakpa waɣu ni, ni di che ka o yidana maa shia mini o ku laɣim di. O lahi yɛli ni bɛ yi bari pakoli din dali maa hali ka dabaanii ti paai, pakoguliba yɛn daŋdila yibu n-neeri pakoli maa ka o kuhiri o yidana kuli. Pakoli ŋɔ yi kumda bɛ yɛn nyɔla furila n-lihiri o nini ni, ni bɛ nya o kuhiri bee o diɛmdi mi. Pakoli ŋɔ baribu dabaata dali yuŋ, bɛ yɛn pinila pakoli maa zaa din wuhiri o jilima zaŋ ti o yidana maa. O wuhiya ni dabaanii maa dali bɛ yɛn chɛmi ka pakoli maa mini o bihi chaŋ puu ni yuŋ nti bo dari kuna. Bɛ yi chani puu ŋɔ ni niriba yɛn bela mɔri ni n-varisiri ba. Bɛ yi varisi ba ka dabiɛm yi gbaai bɛ ni so ni dɔro yɛn gbaagi o mi ka o kɔŋ o nyɛvuli. O lahi yɛli ni din dali maa yaha, pakoli maa mini o bihi lahi chanila mɔɣili ni n-toori kom. Ka lala yuŋ tuma ŋɔ nyɛla din guri bee n-taɣiri ba ka chɛri kum maa barina.

O lahi wuhi ni pakoli yi kumdi o yidana kuli bee m-be pakolim ni, bɛ bi ŋmaari bee n-yaari o niŋdi anfooni ni, o mi bɛ lihiri diɣi bee m-piriti namda hali saa yi ti mira o bi baɣiri o maŋa. O yɛliya ni yuuni maa bahigu, bɛ yɛn zaŋla pakoli maa chaŋ mɔɣili ni asiba ka o ti su pakoli kom. Pakoli maa yi su n-naa ka zaŋ situr’ sabila shɛŋa o ni yi yɛri maa n-nyo buɣim. Di saha ka paɣa maa pakolim naai ni ka o ni tooi lahi kuli doo yaha.

Baŋda maa tuma ŋɔ nyɛla din kpini n tuma maa dama ti zaa yɛrila pakoli kom subu yɛltɔɣa. Amaa o sabi li buku ka m mi dini nyɛ vihigu.

Abanga Akurugu (2012:88) wuhiya, ni paɣa pakolim piligirila o yidana kum dali. O yɛliya ni paɣa yidana yi kpi o bi diri bindirigu naɣila bɛ ti sɔɣi kum maa naai. O wuhiya ni bɛ yi ti yɛn sɔɣi kum ŋɔ, timalana yɛn zaŋla pakoli maa yi gulinyaaŋa dama di chihiri ni paɣa nya o yidana sɔɣibu. Bɛ yi sɔɣi naai, timalana maa yɛn zaŋla pakoli maa n-kpɛna kuyili maa nti zaŋ o ʒili daankuɣili zuɣu bunahi. Bɛ yi ʒili o daankuɣili maa zuɣu naai bɛ yɛn niŋla daankaliŋ nti o ka o nyu. Di saha ka timalana ŋɔ lahi che ka pakoli maa sahi nɛli buta ka lahi ta tari ka koli saɣiri, ka tum tuun’ shɛli kam o ni yi tumdi dundɔŋ maa ni. O yi tum tuma ŋɔ zaa ka bɛ che ka o su kom ka di bindirigu. O yi di n-naai, bɛ yɛn niŋla mi’ piɛla n-lo o nuhi mini naba ni o shee ni nti pahi o nyingoli ni. Di saha ka zaŋ sua n-gbubili o, ka gari za zim mini kom n-niŋ ŋmambuɣibila ni ka o gbubi. Lala mi’ piɛla maa kuli yɛn bela pakoli maa ni hali ka kuli maa ti maali naai. Paɣa maa yi di daa pun kuli doo ka yi, bee o yidana maa ni daa be o nyɛvuli ni ka paɣa maa gɔri pagɔrisigu, bɛ yɛn bola soli pakoli maa duu guli nyaaŋa ka o doli li yira ka kpɛri kuyili maa. Hali ban kam nyɛ pakoli maa niriba kuyili maa ni gba yɛn dolila lala dundoli maa, saha shɛli kam bɛ yi ti yiri bee n-kpɛri kuyili maa. Kuli maa daa yi yɛn doni yuma gba, pakoli maa ku tooi doli dundo’ daa n-kpe naɣila bɛ ni chibi shɛli maa.

O lahi yɛli ni kuli ŋɔ maalibu bahigu, pakoli maa yɛn zaŋla tilahi na nti ʒini di zuɣu m-mɔni saɣim. O yi mɔni saɣim ŋɔ naai, bɛ yɛn pinila o zabiri ka zaŋ o n-chaŋ mɔɣili bee biliga ni ka o ti suri kom asiba mini zaawuni kam hali ka kuli maa binshɛɣu kam ti naai. Di yi ti che dabaata ni kuli maa naai, pakoli maa yɛn kpɛrila ya ni tiŋa maa ni n-suhira. Dabaata maa nyaaŋa, paɣiba yɛn yilila yila n-zaŋ pakoli maa kulisi o yidana maa yiŋa. O kundi maa wuhiya ni pakoli kom subu bi yi shɛli m-pahila di taɣi pakoli ka che o yidana maa shia muɣisigu. O yɛliya ni pako’ shɛba surila kotulim ka shɛba mi suri komahim, di zaa mi dolila pakoli maa ni yi daŋ shɛli ni na.

Baŋda ŋɔ sabbu ŋɔ nyɛla din kpini n-tuma maa dama dini sɔŋ ma ka n-nya lahibali zaŋ jɛndi pakoli kom subu. Amaa o sabi li mi buku ka m mi sabiri vihigu.

Mediafritiq (2013) wuhiya, ni paɣa yi kɔŋ o yidana, o kumdila o yidana kuli ni ka lahi kumdi so’ shɛŋa o ni yɛn doli yi o yidana maa kum daɣiri ni la gba zuɣu. Dimbɔŋɔ wuhiya ni doo yi kpi bɛ yɛrimi ni o paɣa n-ku o. Hali paɣa ŋɔ yi ti zaɣisi ni o ku doli bɛ kali soli zuɣu n-yi o yidana kum daɣiri ni bɛ booni o la sonnya. Lahibali ŋɔ puuni, yɛla pam sabi sɔŋ n-jɛndi yɛl’ shɛŋa pakoya ni kpɛra bee n-niŋda bɛ yi ti kɔŋ bɛ yidannima. Lala yɛla maa shɛŋa n-do gbunni ŋɔ.

1) Bɛ zandila piliŋ gbiɣu m-pindi pakoya.

2) Ka lahi muɣisiri pakoya ka bɛ kuhiri pampam saha gbaliŋ.

3) Bɛ lahi muɣisiri pakoya ka bɛ mini kum maa (o yidana) gbɛri duu n-neeri biɛɣu.

4) Bɛ chɛri ka pakoya chani bɛ zaɣima ka lahi suri ba kom zamaatu ni.

5) Pakoli ŋun ti zaɣisi pampam kuhibu bɛ maani o la ansarisi ka turi o ka lahi pari o yupahi.

6) Yaha, bɛ lahi muɣisiri pakoya n-ʒiini ba tantulim ni ka bɛ kuhira.

7) Ka chɛri ka pakoya yɛri sutura din ka kasi.

8) Bɛ lahi mɔŋdi pakoya yɛl’ shɛŋa niŋbu ka yɛri ni ban n-kuri bɛ yidaannima.

9) Bɔ lahi mɔŋdi pakoya kom subu.

10) Ka lahi chɛri ka pakoya diri bindira ŋmandaɣiri ni.

11) Bɛ muɣisiri pakoya ka bɛ kuhiri bɛ yidaannima kuya yuma.

12) Bɛ lahi muɣisiri pakoya ka bɛ nyuri pihim.

Tuma ŋɔ nyɛla din woligi ka che n tuma maa dama n vihigu puuni pakoli so bi yɛli ma ni bɛ muɣisiri ba ka bɛ niŋdi yɛl’ shɛŋa o ni kali n-sɔŋ maa.

Ethel (2012:6) yɛliya, ni pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi ka o na bi kuli doo. O lahi yɛli ni pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi ka biɛhigu mɔŋ o bin’ shɛŋa niŋbu ʒilɛli ni.

O wuhiya ni Nigeria tingbani ni, paɣa yidana yi kpi paɣikpamba yɛn zaŋla paɣa maa n-kpɛhi duu nti che ka o ʒini tingbani ni hali ka bɛ ti sɔɣi kum maa. O yɛliya yaha, ni paɣa yi be pakolim ni o bi piriti namda bee n-ŋmahiri o nyinnyɛhi, bɛ di ti yɛri o su kom. Naɣila bɛ sɔɣi kum ŋɔ naai ka paɣikpamba maa naan yi che ka o taɣi n-ye situr’ sabila. O yi ye situri sabila ŋɔ naai, bɛ yɛn pinila o zabiri ka ŋmahi o nyinnyɛri, din saha ka o mini o yidana maa yi pa woli taba. Ka o naan yi pii o yidana bɛ daŋ maa ni yaha.

Ethel (2012:7) lahi yɛli ni Ngwa zuliya ni paɣa yidana yi kpi bɛ yɛn zaŋla pakoli maa ʒili kum maa ni do du’ shɛli ni maa. Bɛ yi sɔɣi kum ŋɔ, pakoli maa bi chani o yubu shee hali ni biɛɣu pihiwei. O wuhiya ni kuli ŋɔ maalibu saha bɛ yɛn pinila pakoli maa zaa. Di dabaayi dali din saha kuli maa yɛla naaya, ka pakoli ŋɔ lahi be o biɛhigu kamani o ni daa pun be shɛm. Di nyaaŋa pakoli maa ni tooi lahi taɣi kuli doo.

Baŋda ŋɔ tuma ŋɔ nyɛla din woligi ka che n tuma maa dama o sabi li mi buku ka m mi sabiri vihigu. Amaa di sɔŋ ma ka nyɛ pakoli kom subu yɛltɔɣa.

Mary Ankrah. (2009:3-5) wuhiya, ni pakoli kom subu nyɛla din niŋda n-woligiri paɣa maa ka chɛri o kum maa. O lahi wuhiya, ni pakoli yi bi su kom n-yi o yidana kum daɣiri ni, di mali barina pam n-ti ŋun pakoli maa, hali di nyaaŋa, pakoli maa ni tooi kɔŋ o nyɛvuli. O yɛliya ni Krobonima ban surila paɣa pakoli kom bɛ yi sɔɣi o yidana naai. Bɛ yi sɔɣi kum ŋɔ, paɣa maa yɛn bela pakolim ni hali ni bakɔi. Bɛ yi sɔɣi naai, bɛ yɛn barila paɣa maa n-ʒili du’ shɛli ni kum maa ni daa beni maa. Baribu maa saha, pakoli maa bi dooni garo zuɣu bee n-ʒiini kuɣu zuɣu, amaa o yɛn ʒiinila sɔŋ zuɣu ka lahi dooni di zuɣu. O wuhiya ni bɛ yi bari pakoli ŋɔ, doo maa tuzopaɣa ŋun nyɛ kpɛma mini paɣikpamba ayi n-yɛn be o sani. O lahi yɛli ni bɛ yi bari Krobo pakoli, bindiri’ yini ko ka o dira hali ni bakɔi muni. O bindirigu yɛn kpalimla sakoro mini abe ʒɛri nti pahi zahim kuma ko. Ni abe yi kani bɛ zaŋdila abe kpam zali di zaani n-duɣiri o ʒɛri. O yɛliya ni paɣ’ shɛba ban be o sani maa n-duɣiri o bindirigu. O lahi yɛli ni bɛ yi ti pakoli maa bindirigu, o yɛn ŋmaai li mi m-bahi o yidana maa tiŋa pɔi ka naan yi pili li dibu. Ni pakoli ŋɔ yi di n-naai, ni o bi paɣiri o nuu, ni o yɛn zaŋ li mi n-ʒe o naba. O wuhiya ni bɛ yi bari Krobo pakoli o surila komahim mini sɔɣiso (bɔrade gbunni wula) asiba shi kam ka chibo kani. Pakoli maa mi yi su kom bɛ yɛn ti o la yaɣiri ka o zaŋ ʒe o maŋa.

Yaha, o lahi wuhi ni pakoli ŋɔ bi diri alizama n-tiri doo, naɣila di nyɛla yɛli timsili. Di mi yi nyɛla yɛltɔɣ’ shɛli din timsa, bɛ yɛn zaŋla mojiligu n-niŋ o noli pɔi ka o naan yi tooi di alizama maa n-ti lala doo maa. Bɛ yi bi zaŋ mojiligu maa n-gbabi pakoli maa noli ka o yi di alizama n-ti doo kam lala doo maa gba yɛn kpimi ka o paɣa gba niŋ pakoli. O yɛliya yaha, ni saha shɛli kam pakoli maa yɛn zaŋdila o yidana maa kente chinchin n-limsiri o maŋa, ni ka zaŋ di tanchɛhi mi n-niŋ o shɛlɔrigu mini nyingokɔrigu. O yɛliya ni kente shɛlɔrigu maa n-yɛn taɣi pakoli maa ka o yidana maa shia ku laɣim o bee n-doni o. O wuhiya ni bushɛm zuɣu ka lala maa niŋ, ka doo shia doni o paɣa o gom shee ka o kɔŋ o nyɛvuli. O yɛliya ni bakɔi maa yi gari, bɛ yɛn chihila o ni zaŋ kente taanchi’ shɛŋa bɛ ni zaŋ niŋ o maa zaa m-bahi ka zaŋ o yidana maa kente n-ti o ka o zaŋ sɔŋ o yi ti kpi ka bɛ zaŋ li pili o. Di saha, bɛ yɛn zaŋla piliŋ m-pini pakoli maa zabiri zaa ka zaŋ paɣa chinchini m-bɔbi o ka o woligi o ko ka che o paɣa taba. O wuhiya ni pɔi ka pakoli maa labi o yiŋa, bɛ yɛn zaŋ o mi chaŋ mɔɣuni ka o ti kabi dari kuna n-ti kɔhi pɔi. Pakoli maa yi yihi chiha ŋɔ zaa naai, di saha o ni tooi chaŋ luɣili kam zaa bɛ ni daa yɛli ni o di chaŋ o baribu maa saha la. Dimbɔŋɔ nyaaŋa, pakoli maa ni tooi piri namda ka che sutura sabila maa gba yɛbu.

Baŋda ŋɔ tuma ŋɔ nyɛla din woligi ka che n tuma maa dama o sabimila o di ni maa buku ka m mi dini nla o di ni maa buku ka m mi dini nyɛ vihigu.Amaa ka ti zaa lee yɛri pakoli kom subu yɛltɔɣa.

Esi Arhin (30 september 2010) wuhiya Ghanaian chronicle puuni, ni nira yi lihi pakoli kom subu, di nyɛla bin’ shɛli din mɔŋdi pakoya yɛl’ shɛŋa niŋbu ti ʒilɛli ni. Di wuhiya ni paɣiba ban na mi n-su pakoli kom kali soli zuɣu nyɛla bɛ ni mɔŋ shɛba zaŋ kpa biɛhigu polo yɛl’ shɛŋa niŋbu. Di yɛliya ni Bolga kɔŋko pakoya gari pakoya tuhipia (1,000), ni bɛ puuni pakoya tusaayɔpɔin ni kɔbisinii ni pihiyɔbu ni anu (7,865) m-be bɛ pakoya tooni chandi laɣingu la ni. Paɣ’ so ŋun nyɛ laɣingu ŋɔ kpɛma nti pakoya mini kpibisi tooni chandi laɣingu ŋɔ, bihi piriba Betty Ayagiba yɛliya, ni di tu ka bɛ che pakoya muɣisibu kuya maalibu ni. O wuhiya ni pakoya zabiri pinibu, ni bɛ ni chɛri ka pakoya nyuri binshɛŋa la zaa tu ni di che, di yi ti niŋ ka paɣa kɔŋ o yidana. Yaha, bihi piriba ŋɔ lahi yɛli, ni di mini pakoya gbɛri bɛ kpiimba (o yidana) sani la zaa yoli, ni pakoya mini kpibisi maa lahi nyɛla ban gbɛri bindirigu kum. Ka lala maa tahiri futiina na, ka lahi mɔŋdi kpibisi shikuru chandi.

Betty (2012:3) wuhiya, ni ka pa ni o ni daa ti niŋ pakoli, ŋun daa bi mi ni ninvuɣ’ shɛba be dunia ka bɛ booni ba pakoya. O yɛliya, ni paɣa yidana yi kpi, ŋuni n-nyɛ o (paɣa maa) ʒilɛli ni, bɛ yɛrimi ni ŋuna n-ku o yidana maa. O yɛliya ni biɛhi’ shɛli din bi tu ŋɔ piinila paɣa yidana kum dali. O lahi yɛli ni paɣa yidana yi kpi bɛ zaŋdila pihim n-nyuhiri o, ni bɛ nya ŋuna n-ku o yidana maa bee pa ŋuna. Ni ka pakoli ŋun yi ti zaɣisi li nyubu, bɛ yɛrimi ni ŋuna n-ku o yidana maa. O wuhiya ni doo ŋɔ kuli maalibu ni, niriba woligirila paɣa ŋɔ ka chɛri o yidana buni. Ka paɣa ŋɔ ku tooi niŋ bin’ shɛɣu zaŋ chaŋ o yidana maa buni polo naɣila o suhu la soli. Kuya maalibu ni, bɛ pindila pakoya zabiri ka zaŋdi mihi n-niŋdi pakoya maa nyingɔya ni. O yɛliya ni di mini pakoya maa na kuli kuhiri ka fabindi zaŋ chaŋ bɛ ni yɛn be shɛm biɛhigu ni maa yoli, niriba kuli turi ba mi ka gbibi ni bana n-ku bɛ yidanaannima maa.

Yɛlimaŋli,baŋdiba ŋɔ tuma maa mini n tuma maa nyɛla din kpini taba, dama bɛ nyɛla ban sabi jɛndi kaya ni taada ni pakoli kom subu ni nyɛ shɛli.

SUURI ATA

VIHIGU SODOLIGU

3.0 Piligu

Suuri ŋɔ jɛndila so’ shɛŋa n ni doli n-deei lahibaya bee sɔŋsim n-tum tuma ŋɔ. Suuri ŋɔ ni, n ni lahi wuhi vihigu daadam biɛligu ni nyɛ shɛm. Di ni lahi wuhi Dagbaŋ mini di sulinsi zaa kalinli. Suuri ŋɔ puuni ni lahi wuhi ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii bee n-gahim niŋ vihigu ŋɔ. N ni lahi wuhi lala niriba ŋɔ yuya ni bɛ ni be tiŋ’ shɛŋa. N ni lahi wuhi vihigu ŋɔ ni vihi luɣ’ shɛli ni daliri shɛŋa din che ka m pii li ni n niŋ vihigu maa.

Bahigu, n ni lahi wuhi neen’ shɛŋa n ni zaŋ tum tuma maa. N ni daa doli so’ shɛŋa n-deei lahibaya kpamba sani m-bɔŋɔ:

3.1 Sodoligu

Soya gari bushɛm ka n daa doli vihi gbaai yɛligbahira zaŋ jɛndi n tuma ŋɔ. Tuuli, n daa kpuɣila naba n-chaŋ gili tinsi ni ʒini kpamba tooni. Yɛlimaŋli, n daa yi paarila kpamba ŋɔ bee ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii maa bɛ yinsi. Amaa, pɔi ka n naan yi chaŋ kpɛma kam yiŋa, faashee n ti o la tibili m-bahi ka o mi naan yi yuli nya dabisili ni saha din lu n-ti o.

To, m mi daa yi chana, n ʒirila guli nti niŋ jiŋlaa ni bee liɣiri nti pa gbana zuɣu. Alizama dibu mini bɔhisi nti pahi buku mini alikalimi n-daa nyɛ neen’ shɛŋa din daa sɔŋ ma ka n gbahi lahibaya maa. N daa yi kuli chani shɛli polo ni n gbana, n nuu ni tarifɔm bela n nɛma ni. Lala tarifɔm ŋɔ ka n daa zaŋdi yaari kpamba ŋɔ yɛltɔɣa.

N vihigu maa daa bi gbaala ninkura kɔŋko, n daa lahi vihi pakoya mini lunsi ni Afanima ni Dolodolo Yisa nyaandoliba nti pahi pakopandiba ka bɛ gba pahi ma baŋsim.

3.2 Vihigu daadam biɛligu tariga

Pɔi ka vihigu kamani ŋɔ tatabo ti yɛn niŋ viɛnyɛla, di tu ka nira mila ninvuɣ’ shɛba vihigu ŋɔ ni yɛn jɛndi kalinli ka naan yi tooi baŋ a ni yɛn doli so’ shɛŋa n-niŋ vihigu maa ka a nia pali. Dinzuɣu, n vihigu ŋɔ daa chaŋ ti jɛndila Dagbaŋ.

Dagbaŋ bela “Ghana” Tudu polo ŋɔ, n yɛrila “Northern Region”. Amaa pa Dagbamba kɔŋko m-be di ni. Zuliya shɛba ban mini Dagbamba be “Northern Region” n-nyɛ Zabaɣisi, Ŋmampurisi, Nanumba nti pahi Kpunkpaamba. Zuliya shɛba n ni kali ŋɔ zaa mini Dagbamba malila tintarisi, Amaa zuliya shɛba beni ka bɛ mini Dagbamba n-laɣim ʒi Dagbaŋ. Zuliya kamani Cheemba, Chekɔhi, mini Kpunkpaamba.

Dagbamba n-nyɛ zuliya shɛba ban galisi nyaŋ zuliya shɛba ban be “Northern Region maa zaa.

Ti “Ghana” daadam biɛlim kalinli tuma yilinima wuhiya ni Dagbaŋ daadam biɛlim galisim paai kamani tuhituhili ni tuhikɔbishiyi ni pihinu ni anahi ni kɔshinahi ni pisopɔin ni ayobu (1,254,476) laasabu. Amaa Dagbamba kalinli nyɛla kamani tuhutuhili ni tuhikɔbishiyɔbu ni pihinu ni ata laasabu (1,060,053): “Ghana demographic profile 2013”.

“Northern Region” pirila yaɣa pishi ni ayobu, ka Dagbaŋ su yaɣa pia ni ata. Amaa Dagbamba sula yaɣa pia. Lala yaɣa ŋɔ n-nyɛ: Tamali, Toliŋ, Kumbuŋ, Gushɛɣu, Savulugu/Naantɔŋ, Naya, Zabizuɣu, Kariga, Mion nti pahi Saɣinarigu.

Tamali n-nyɛ “Northern Region” tinzuɣu ka Naya mi nyɛ Dagbamba kali yili. Dinzuɣu, Dagbamba zaa Nazuɣu nyɛla Yaan Naa ka o ʒi Naya. Dagbaŋ pirila buyi zuɣu. Dina n-nyɛ, Tomo mini Naya polo. Amaa kali soli zuɣu Dagbaŋ pirila bushɛm zuɣu ka Yaan naa leei nanima n-zili lala yaɣa maa ni, ka bɛ yuuni n-sɔŋdi o. Nanima ŋɔ shɛba n-nyɛ, n yaba Mion-lana (Saambu), n yaba Kariga-lana (Kariga), Yoo-naa (Savulugu), Gushe-naa (Gushɛɣu), Tolinnaa (Toliŋ) nti pahi n yaba Kumbunnaa (Kumbuŋ). Tomo polo nima yɛrila Tomosili ka Naya polo nima mi yɛri Nayahili.

3.3 Daadam biɛligu piibu soya

Tuma ŋɔ nyɛla din tum n-jɛndi Dagbaŋ zaa, amaa vihigu ŋɔ daa bi vihi Dagbaŋ zaa. Daliri shɛŋa ŋan daa tahili ka vihigu ŋɔ daa bi tooi vihi Dagbaŋ zaa maa daa nyɛla bushɛm. Dagbaŋ kaya ni taada nyɛla zaɣ’ yinsi, dinzuɣu n tɛha daa nyɛla n yi kuli vihi yaɣ’ shɛli n-gbaai yɛl’ shɛŋa, di nyɛla din ni lu n-zahim Dagbaŋ zaa.

Din daa lahi pahi nyɛla Dagbaŋ daadam biɛlim nyɛla ban galisi pam ka nira ku tooi zaŋ bɛ zaa nia niŋ vihigu. Lala ŋɔ zuɣu, n daa zaŋla vihigu maa n-vihi Dabɔɣushee, Malishɛɣu, Gurugu nti pahi Zagbaŋa din be Naya yaɣili la.

Tuuli, n daa nyɛla ŋun chaŋ Zagbaŋa din be Naya yaɣili la nti paai Mba Shee (pakopanda) n deei lahibali o sani zaŋ kpa n tuma ŋɔ polo. N ni daa yi ni n daa labi na Gukpɛɣu n-ti niŋ vihigu ŋɔ ni yaha. N ni daa paai Gukpɛɣu n daa chaŋla Gurugu n-ti paai M ba Mohammed (Malishɛɣu lunnaa). N ni daa yi Gurugu n daa chaŋla Dabɔɣushee pakopanda sani, M ba Yakubu Zibilim n-ti deei o kpamli zilinkom zaŋ kpa pakoli kom subu polo. N tɛhiya ni n ni daa kuli zɔri gindi n-deeri kpamba zilinkom ŋɔ di daa ti naala Malishɛɣu ka n daa zani. N ni daa deei zilinkom shɛba sani Malishɛɣu ŋɔ n-nyɛ: Alhassan Fuseina, Mahama Yahaya nti pahi Wumnya Charles.

Ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii yaɣa maa daa nyɛla ban mali tuma ŋɔ baŋsim ka lahi kpini li. Di zuɣu ka m pii ba maa. Yɛlimaŋli, ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii ŋɔ daa sɔŋ ma pam ka n tum tuma ŋɔ viɛnyɛla. Vihigu puuni n daa kpahim ti nya lala ninvuɣ’ shɛba n kali ŋɔ daa mali n tuma baŋsim. Dinzuɣu ka n daa chaŋ deei lahibaya bɛ sani zaŋ jɛndi n tuma ŋɔ.

3.4 Vihigu nɛma

Di tu ni nira yi niŋdi vihigu din nyɛ lahibaya deebu kamani vihigu ŋɔ tu ni o mali neen’ shɛŋa din ni sɔŋ o ka o tooi deei lahibaya n-tum o tuma maa viɛnyɛla. Neen’ shɛŋa n ni daa zaŋ ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ n-nyɛ: bɔhisi, alizama dibu, kpahimbu nti pahi buku mini alikalimi.

3.4.1 Bɔhisi

N daa bɔhi kpamba bɔhisi zaŋ kpa n tuma ŋɔ polo ka bɛ daa ti ma baŋsim bee m-pahi ma haŋkali. Yɛlli kam mi nyɛla suɣilo, dinzuɣu, n daa nyɛla ŋun gbubi suɣilo m bɔhisi bɔhibu mini di labisibu polo. N daa yi ti paai kpɛma kam sani, m bɔhiri o la bɔhisi zaŋ jɛndi n tuma ŋɔ ka o labisiri bɔhisi maa ka n sabiri li niŋdi m buku ni bee ka n zaŋ nuu ni tarifɔm n-yaai o yɛltɔɣa maa.

3.4.2 Alizama dibu

M mini niriba pam daa lahi di alizama pam ka di puuni bɛ daa baŋsi ma pakoli kom subu ni nyɛ shɛli. Kamani n daa yi chaŋ kpɛma sani n yɛn yɛri la yɛltɔɣa tiri o ka o labisira. Labisibu ŋɔ ni bɛ shɛba daa baŋsi ma ʒɛman’ shɛli pakoli kom subu ni daa pili. Ka shɛba mi pahi ma haŋkali pam zaŋ chaŋ pakoli kom subu. Dinzuɣu, alizama ŋɔ dibu puuni, n daa gbahi yɛligbahira pam ka ŋa daa sɔŋ ma ka n tuma ŋɔ chaŋ dede. N nyɛla ŋun ni kahigi li suuri anahi ni.

3.4.3 Kpahimbu

Kpahimbu gba daa nyɛla din daa sɔŋ ma ka n niŋ n vihigu ŋɔ. Doo daa yi kani ti bɔbili maa, m bi yɛn naɣi lala yili maa ni hali ka bɛ ti maali kuli. Lala soli ŋɔ daa sɔŋ ma pam ka m baŋ din kɔɣira ka bihira zaa pakoli kom subu ni.

3.4.4 Buku mini alikalimi

Sabbu nɛma kamani bukunima mini alikalimi ka n daa zaŋ sabiri yɛligbahira shɛŋa n ni daa deeri maa niŋda. N daa yi chaŋ kpɛma sani, n ni daa kuli yoori n tiba shɛm, lala ka n daalikalimi mini m buku gba kuli tumdi tuma. Dinzuɣu kpamba ŋɔ daa yi kuli yɛli kam n yɛn sabi n-niŋ m buku ni.

SUURI ANAHI

PAKOLI KOM SUBU

4.0 Piligu

Saha shɛli kam tiŋgbaŋ ŋɔ ni daadam biɛlim nyɛla ban pahiri ka filinda. Daadam biɛligu kalinli pahira dabisili kam ka di nyɛla dɔɣim zuɣu, ka lahi filinda ka di nyɛla nyɛvuli pooli. Yɛlimaŋli, nira yi ku tɛhiri zaɣ’ viɛlli yɛla, di tu ni o lahi tɛhiri zaɣ’ biɛɣu zuɣu. Kum nyɛla din paari daadam kam dunia ni. Di zuɣu so n-kani ni tooi ŋme nyɔɣu yɛli ni ŋun bi yɛn kpi, di lala nira n-kani. Paɣiba ni dabba ni bilɛri nti pahi ninkura zaa nyɛla ban kɔŋdi bɛ nyɛvuya. Lala zuɣu doo yi kpi ka che o paɣa di tu ni o su pakoli kom pɔi ka naan yi tooi yi o yidana kum daɣiri ni. Lala n-lahi nyɛ li, paɣa gba yi kpi ka che o yidana di tu ni o gba su pakoli kom pɔi ka naan yi yi o paɣa kum daɣiri ni ka biɛhigu lahi niŋ dede n-ti o.

Suuri ŋɔ nyɛla din jɛndi pakolim piligu, suuri ŋɔ ni, n nyɛla ŋun ni kahigi wuhi ʒɛman’ shɛli ni pakoli kom subu ni pili, pakoli bee dakoli ni nyɛ so. N ni lahi wuhi pakolim ni piini dahinshɛli kuli maalibu ni mini pakoli baribu ni pakoli kom subu ni pakoli gambee yibu ni pakoli zimbuli kɔɣibu nti pahi mɔɣu subu. N ni lahi wuhi pakoli dooyili kundi (pakoli laɣibu mini pakoli dooyili kundi). Yaha, suuri ŋɔ ni, n nyɛla ŋun ni kahigi wuhi Musulinsi mini Dolodolo ni suuri pakoya kom shɛm nti pahi Ghana zalikpana ni yɛli shɛm zaŋ kpa pakoli kom subu polo shɛm.

4.1 Ʒɛman’ shɛli pakolim ni piligi

Mba Sheei daa yɛli ma ni Naa Zanjina m-pili pakoli kom subu. O daa lahi yɛli ni Naa Zanjina n-daa yɛli ni doo yi kpi ka che o paɣa ŋun bo mi doo, ka paɣa mi yi kpi ka che doo ŋun gba kpuɣimi paɣa. Mba Sheei daa lahi yɛli yaha, ni Naa Zanjina n-daa pili pakoli kom subu. O daa wuhiya ni Sabali ka pakoli kom subu daa pili. O daa lahi yɛli ni Sabali Yɛrinaa Yɛmusah yiŋa Zuu Abarika n- daa kani ka Naa Zanjina zali li. Lahibali ŋɔ bi woligi ka che Tia (1970:30) ni yɛli shɛm la. Dinzuɣu, Abarika pakoli n-daa tuui n-su pakoli kom.

M ba Zibilim daa yɛli ma ni, musulinsi pakolim piligu ni nyɛ shɛli, ŋan nyɛ: ni na’ so n daa chaŋ Gbengbe tiŋa n-ti ʒi Musulinsi sabili n-kuna. Ni tuuli, paɣa yidana daa yi kpi o bɛ lahi kuni doo, di mi daa malila barina zaŋ ti paɣiba maa. Dina n-nyɛ Naa maa ti ŋme tɔbu n-chaŋ Gbengbe tiŋa nti paai lala tiŋa maa ni n-nyɛ sabili maa n-daa ʒi li kuna Dagbaŋ n-ti zaŋ li ti o daalifanima. Gbengbe do’ so ŋun daa zaŋ sabili maa ti o maa daa yɛli o mi, ni o yi zaŋ sabili maa kuna ka paɣa yidana yi ti kpi ni ban zaŋmi li yɛli o n-niŋ o takaba. Takaba nyɛla bɛ yi su paɣa amiliya bee n-niŋ paɣa amiliya ka bɛ ʒili o biɛɣ’ pihinahi n-sabi waligu nyuhi o, lala biɛɣ’ pihinahi maa yi ti paai ka bɛ yihi o n-ti su o kom.

Lala naa maa ni daa kuna nti zan sabili maa n-ti o afanima maa ka yɛli ba ni o ʒila binshɛli din fari niriba m-bahiri kuna. Ni di mi nyɛla din pahi Dagbando’ hili zuɣu. Dinzuɣu, Musulim paɣa yi niŋ amiliya ka o yidana ti kpi bɛ yɛn sabila woligu n-ʒili o biɛɣu pihinahi, biɛɣu pihinahi maa yi ti paai ka bɛ yihi o na nti su o Musulinsi pakoli kom.

4.2 Pakoli/dakoli ni nyɛ so

Mba Shee daa yɛli ma ni, pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi ka che o. O daa yɛli ma ni Dagbamba lahi booni pakoya la dimmba. O daa yɛli ni, paɣa gba yi kpi ka che o yidana bɛ booni o la dakoli/dokoli, ni hali doo maa yi mali paɣ’ bɔbigu ka bɛ ni yino yi kɔŋ o nyɛvuli bɛ booni doo maa la dakoli. Dama, ni lala doo maa yi bi su pakoli kom n-yi o paɣ’ so ŋun kpi maa kum daɣiri ni o ku tooi doni bee n-laɣim o paɣ’ shɛba ban beni maa. Lala zuɣu, bɛ yɛn booni o la dakoli/dokoli di saha.

4.3 Pakolim ni piini shɛm

Sokam mi ni doo yi kpi ka che o paɣa yɛl’ shɛŋa beni tu ni pakoli maa niŋ o yidana kum dali.

4.3.1 Kum dali

Pakolim piligirila paɣa yidana kum dali n-ti naai dahinshɛli pakoli maa ni suri kom. Lahibali ŋɔ bi woligi ka che Fenuku (2006:9) ni yɛli shɛm zaŋ kpa Degah paɣa pakolim ni piina dahinshɛli. M ba Zibilim mini Mba Shee zaa daa yɛli ma ni paɣa yidana yi kpi bɛ yɛn nyɛla paɣ’ so ŋun mali yɛm bee haŋkali ka o garigi o o yidana maa kuli.

Garigibu ŋɔ shee, paɣa maa yɛn zaŋla daankaliŋ n-niŋ kom ni nyuhi pakoli maa. Fenuku (2006:9) wuhiya ni Degahnima gba nyuhirila bɛ pakoya daankaliŋ n-gariba bɛ yidaanima kuli, daankaliŋ ka Degahnima boli “lelena”. O yi nyu daankaliŋ maa, di saha ka bɛ lahi niŋ gumdi n-gari o tiba ayi maa, Ka yɛli o ni zaɣila kani. Daankaliŋ nyubu gbunni nyɛla ni di dihi paɣa maa suhu ka o ku ti o maŋmaŋa barina. Gumdi la zaŋ ŋari tiba maa daliri mi n-nyɛ, ni di che ka o ku wum o yidana yɛligu (yɛl’ biɛri). Bɛ yi garigi o naai ka kpamba che ka tiŋa maa kombonnaa yihi kuli polo. Bɛ yi yihi kuli polo bɛ yɛn pilila kum ŋɔ kabiri gbibu. Di saha ŋun garigi pakoli maa o yidana kuli maa bee paɣ’ shɛba ban be o sani maa yɛn zaŋla bimmaŋli (Dagbamba ni mali shɛli n-sɔɣiri kum maa) m-pili pakoli maa. Bɛ yi pili o bimmaŋli ŋɔ naai, paɣiba ban ʒi pakoli maa sani ŋɔ ninvuɣ’ yino yɛn garila tooni n-gbaai pakoli ŋɔ nudirigu bɔɣu n-zaŋ o kpe kum ŋɔ sani ka pakoli maa ti gbani tiŋa o duni ayi zuɣu n-kum o yidana kuli, lala siɣim buta. Pakoli ŋɔ yi kum o yidana kuli naai, ka bɛ naan yi zaŋ pakoli maa doli paɣiba polo shinshɛɣu goon’ shɛli bɛ ni daai luhila n-yi kpe pakoli maa yilikpɛrili, dama di chiri ni paɣa nya o yidana sɔɣibu. O yi nya lala di ni dam o suhu ka o gba kpi. Di saha ka paɣiba be dundɔŋ ni ka dabba mi be sambani ni, ka yaawum mini lunsi mi ŋmɛri dundɔŋ ni.

Kum ŋɔ kom subu saha, doo maa bi’ kpɛma sani n-daŋdi o subu, o yi su o naai ka o bihi ban kpalim maa mi naan yi kpɛri kum maa sani yimbayimba ka tiri taba n-ti su bɛ ba kom. Lala n-yɛn nyɛ li hali ka o talahi niriba ban gba bɔri ni bɛ su o gba ti paai n-su o . Bɛ yi su o naai ka kasiɣiriba mi naan yi mali o shili n-simsi o kabiri ni.

Bɛ yi sɔɣi, dabba yɛn laɣimla sambani ni ka bɛ ʒili kuŋmani m-baŋ ŋun yɛn mali kuli maa. Bɛ yi ʒi kuŋmani maa naai ka paɣiba mi naan yi laɣisi pihim (kum maa ni be situr’ shɛŋa ni ka kɔŋ o nyɛvuli bee o ni do bindo’ shɛli zuɣu) n-niŋ ŋmani ni n-ʒili o bia bee o dɔɣira ka bɛ chaŋ bɛ ni paɣiri pihim luɣ’ shɛli nti paɣi ŋa zaa. Bɛ yi chana paɣ’ so ŋun ʒi pihim maa bi lihiri o nyaaŋa. M ba Mohammed daa yɛliya ni o yi lihi o nyaaŋa o mini kum maa ni lihi chirigi taba, lala mi yi niŋ o ni kɔŋ o nyɛvuli.

Bɛ yi paɣi pihim ŋɔ naai, bɛ yɛn piila o situr’ shɛli bahi ni, ka yɛli ni ŋun kpi maa di lahi doli ba kuli. Dagbamba malila nyulinyua mini awɔbila m-paɣiri pihim. Dagbamba ni bi maani kuli Alaaba mini Asibiri shɛm lala ka bɛ bi lahi paɣiri pihim gba lala dabisa ayi maa.

M ba Mohammed daa yɛliya ni doo yi kpi bɛ lɔɣirila o bɔɣili o kum dabaata dali din deei yi niŋ ka Asibiri mini Alaaba ka di sunsuuni. Dama, Dagbamba nyɛla dabisi ayi ŋɔ ka di nyɛla dabisa gahinda ŋan nyɛ zaɣ’ viɛla, bɛ wuhiya ni nira yi niŋ din viɛla din dali, di loorimi. Dinzuɣu, Dagbamba bɛ maani bɛ kuya lala dabisa ayi maa. Dabaata ŋɔ dali yi paai ka bɛ yɛn lɔɣi bɔɣili, pakoli maa yɛn bola yilikpɛrili n-kpe pɔi ka bɛ naan yi lɔɣi bɔɣili . Dama, paɣa yidana yi kpi ka bɛ maani kuli bee n-lɔɣiri bɔɣili paɣa maa bi diri kuyili maa dundoŋ ni bindirigu naɣila o yilikpɛrili maa ka bɛ duɣiri o bindirigu. Dama bɛ je ni pakoli maa di kuyili maa bindirigu. Pakoli maa yi di kuyili maa bindirigu o ni nya o yidana maa o gom shee, ka lala mi yi niŋ pakoli maa ni kɔŋ o nyɛvuli. Dinzuɣu, bɔɣili lɔɣibu dali pakoli maa yɛn bela o yilikpɛrili ka bɛ lɔɣi bɔɣili.

Bɛ yi laɣim lɔɣi bɔɣili naai, ka kuli maa yɛn doni yuui bɛ yɛn bola gal’ piɛlli n-niŋ pakoli maa nudirigu gbali ni. Lala bin’ piɛlli maa n-yɛn teeri o ka o ku tum yaɣi o pakolim maa zuɣu.

Yaha, m ba Mohammed daa lahi yɛli ni di yi leei ka kuli maa bi yɛn doni yuui din ŋuna bɛ ku niŋ gal’ piɛlli n-lo pakoli maa gbali.

4.4 Pakoli Baribu

Tɔ, di yi niŋ ka kuli ti yiɣisi ni bɛ maali, kubihi bee daŋ kpamba ni gbaai dabisili shɛli bɛ ni yɛn pini kubihi. Kubihi pinibu ni tooi lu dabisili kam amaa Alaaba mini Asibiri ŋuna, Dagbamba bi maani kuli. Kubihi pinibu dali ka Dagbamba lahi booni zuɣu pinibu dali, din dali ka bɛ bariti pakoli. Ankrah (2009:3-5) gba yɛliya ni Krobonima gba baritila bɛ pakoya kuli maalibu saha. Mba Shee daa yɛliya ni pakoli kom subu piinila kubihi pinibu dali ka bari o ʒili duu, (pakoli baribu dali).

Di yi niŋ ka bɛ pini kubihi Alizumma bɛ yɛn zaŋla maalibu zali di naba dali. Zuɣu pinibu dali ŋun zaa pakoli ŋɔ ŋun bi lahi yɛn be kuyili maa dundɔŋ ni m-pahila o yilikpɛrili. Pakoli maa baribu dali pakopanda ŋɔ yɛn bola pipia mini di liŋa ni pipi’ biɛla ni di liŋa ni Dagban’ duɣu ni kalinli nti pahi nolɔɣu ŋun saɣi noo na nti bari pakoli maa. Pakoli ŋɔ baribu saha yi ti paai di ni tooi nyɛla asiba bee wuntaŋni. Lala saha ŋɔ yi ti paai pakopanda maa yɛn zaŋla bin’ piɛla n-lo pakoli maa gbaya dibaayi maa zaa, ka zaŋ shɛŋa n-lo o nuhi ni ka zaŋ pakosaba mi n-yɛli o nyingoli ni. M ba Mohammed daa yɛliya ni, bɛ ni bariti pakoli ka zaŋdi galipiɛlli n-lɔri o maa gbunni nyɛla bɛ je ni pakoli maa ti yɛn di ka zoo lu o bindirigu ni, dama zoo yi lu pakoli maa bindirigu ni ka o di li o puli yɛn pirimi ka o kpi. O yi yɛli o bin’ piɛla maa naai, o yɛn zaŋla kalinli n-sɔŋ ka zaŋ Dagbanduɣu n-tam di zuɣu, ka zaŋ nolɔɣu mi n-niŋ mia niŋ o gbali ni n-lo o n-tabili kalinli maa, ka niŋ kom niŋ pipia mini di liŋa la mi ni n-zaŋ tam Dagbanduɣu din tam kalinli zuɣu maa, ka zaŋ sua sɔŋ pakoli maa sani, ka niŋ dabara (tima) gabi kpakahili ni n-niŋ pipia mini di liŋa la ni n-zali pakoli maa sani duu puuni, din ni ka o yɛn ʒɛri o kpam ʒɛrim.

Dagbanduɣu yi tumdi pakolim tuma bɛ booni li la balinduɣu ka pipia mini di liŋa la mi pakochia.

Bɛ yi zaŋ balinduɣu mini pakochia ni nolɔɣu ni kalinli ni pipia mini di liŋa n-ti pahi sua ŋɔ zaa niŋ pakoli bee n-zali pakoli sani naai, di saha maa ka Dagbamba yɛri ni bɛ barila pakoli maa.

Alhassan Fusheina daa yɛliya ni bɛ yi bari pakoli o pakotaba ban nyɛ o talahi niriba n-tu ni bɛ ʒi o sani. Bɛ daa lahi yɛli ni bɛ yi bari pakoli ʒili o bi guriti o naba, o mi bi gahiri zɔhi bee n-kuri binshɛɣu. Bɛ yi bari pakoli o bi chani shɛli o ko, o mi bi chani ka kaɣiri lihiri o nyaaŋa bee ka gahiri o bɔɣiri dama ni o yi chani ka lihiri o nyaaŋa o ni ti lihi chirigi o yidana bee o ni ti gahi tuui o yidana maa.

Alizumma dali bɛ ni pindi kubihi dahinsshɛli maa ka pakoli kom subu piina. N vihigu puuni, bɛ daa yɛli ma ni balinduɣu shɛli din be pakoli baribu shee ŋɔ nyɛla din yɛn balindi kum ŋɔ ka o che o pakoli ŋɔ barina tumbu. Pakochia din mali kpam la ni mi ka pakoli maa yɛn ʒɛri kpam hali nti yi o pakolim maa ni. Yaha, pipia la ni mi ka o yɛn nyuri kom. Nolɔɣu maa yɛn nyɛla shihirili ŋun za nti pakoli maa yidana. Nolɔɣu ŋɔ tuma bee o biɛhigu n-yɛn wuhi ni pakoli maa daa mali jilima zaŋ ti o yidana maa o ni daa na be o nyɛvuli ni, ka sua la mi daliri nyɛmi di kari o yidana maa ka o ku tum pakoli maa barina. Sua zaŋ sɔŋ pakoli sani ŋɔ nyɛla din be Isiokpo zuliya ni, Tasie (2013:159-160).

M ba Mohammed daa yɛliya ni pɔi ka pakoli maa ti niŋ bindirigu bahi o noli ni, ni naɣila nolɔɣu maa n-di pɔi. Dinzuɣu, pɔi ka pakoli ti di bindirigu nolɔɣu ŋɔ n-yɛn ti o lala soli maa ka o di.

M ba Mohammed daa yɛliya ni pɔi ka pakoli maa ti yɛn di, o yɛn niŋla chi m-bahi noo maa, noo maa yi pili dibu, di saha ka pakoli maa gba piligi dibu, noo maa yi ti che dibu pakoli maa gba lahi ka soli ni o di yaha. Pakoli ŋɔ mini noo maa dibu shee bɛ yi niŋ chi n-sɔŋ noo maa ka o dira ka pakoli ŋɔ gba dira amaa noo maa yi ti tiɣi o yɛn kummi di saha ka pakoli maa gba yɛn che dibu. Shɛli ni di yi ti niŋ ka pakoli ŋɔ daa mali jilima pam zaŋ ti o yidana maa, pakoli ŋɔ mini noo maa dibu shee, noo maa yi di n-tiɣi o bi yɛn kum, o yɛn kpalim mi diɛmdi chi maa hali ka pakoli maa ti di n-tiɣi ka tirisi o saɣidiriŋmani zali ka o naan yi kum. N ni kali shɛli ŋɔ zaa pakoli maa yi daa bi niŋdi li n-tiri o yidana maa ka o yi kpi, o yi ti yɛn di ka niŋ chi nti nolɔɣu maa o bi yɛn di chi biɛnli di ni, o yɛn malimi zani ka che bindirigu maa, di saha pakoli maa gba ku tooi di o bindirigu, hali kum yi wum pakoli maa ti yaɣi o ku tooi di. Dimbɔŋɔ yi niŋ pakoli, di wuhirila niriba ni pakoli maa daa ka jilima zaŋ ti o yidana o ni daa na be o nyɛvuli ni. M ba Mohammed daa yɛli ma ni bɛ yi bari Gukpɛɣu pakoli o bɔbiga yɛn kpalimla bɔbipiɛli.

Lahibali ŋɔ woligiya ka che Nigeria Ngwa zuliyanima dini. Dama Ethel (2012:7) yɛliya ni bɛ yi sɔɣi kum maa Ngwa pakoli situra yɛn kpalimla situri sabila.

4.5 Pakoli kom subu

Yɛlimaŋli, zuliya kam malila so’ shɛŋa bɛ pakoya ni doli n-yiri bɛ yidaannima kum daɣiri ni, amaa bɛ zaa nyɛla ban bɔri bin’ yini, dina n-nyɛ pakoli maa yi o yidana kum daɣiri ni. Shɛhira kamani, Ga, Degah, Dagaara, Ngwa, Gurunɛ n-ti pahi Sisala zuliya. Amaa soya maa m-be kɔŋkoba.

Dinzuɣu, pakoli ku tooi lahi n-labi kuli doo naɣila o sula pakoli kom pɔi n-yi daɣiri ni ka naan yi tooi kuli doo. Lala n-lahi nyɛ li nira ku tooi yɛli bin’ shɛŋa ŋan niŋdi pakoli kom subu dali ka bi yɛli pakoli kom subu ni nyɛ shɛli. Mba Shee daa yɛliya ni pakoli kom subu nyɛla dabam, Dagbandabba tarimba dimba mini Nazuɣiri dimba. Ni tarim yi kani ka che o pakoli ban mali pakochiha (Pakotima) n-suri ba kom ni Nazuɣiri kamani Yaan Naa yi kani ka che o dimba, Mba Naa n-suri ba. Mba Naa nyɛla Mba Naayili din be Naya polo la tiŋa naa. Mba Naa mini pakotimalana zaa nyɛla pakopanda Dagbaŋ.

Mba Shee daa yɛliya ni, pakoli kom subu nyɛla pakoli ni doli so’ shɛŋa n-yiri o yidana kum daɣiri ni bee Pakoli kom subu nyɛla paɣa yidana yi kpi ka paɣa maa doli kali soli zuɣu n-su pakoli kom n-yi o yidana kum daɣiri ni. Dagbamba kuli buni wuhibu dali ka pakoli suri kom, Alaamishi dali asiba bee wuntaŋni.

Alaamishi dali ŋɔ yi paai, asiba bee wuntaŋni ka pakopanda ŋɔ yɛn su pakoli ŋɔ kom saha shɛli pakoli ŋɔ niriba ni zali maa yi paai. Kom maa subu saha yi ti paai pakopanda maa yɛn kamina nti zaŋ pakoli maa doli gambee gooni la yi kuyili maa gulinyaaŋa nti zaŋ o ŋɔ ʒili kuɣa zuɣu. Mba Shee daa wuhiya ni paɣa maa yi daa gɔri pagɔrisigu o yidana maa yiŋa o ku tooi doli gambee gooni maa yi n-ti su pakoli kom. Dinzuɣu, pakoli maa yi daa be lala ni pakopanda maa yɛn zaŋ ŋɔ mi doli dunodaa yi. Pakopanda maa yi zaŋ pakoli maa yina gulinyaaŋa, di saha ka pakoli maa bihi nti pahi o dɔɣiriba ban nyɛ paɣiba zaa laɣimna nti gili pakoli maa. Kom ŋɔ subu saha pakoli maa yɛn sola chinchini kɔŋko o shee ni. Di saha ka pakopanda maa zaŋ mo’ shɛli o ni tam maa niŋ ŋmani nti pahi ŋmanbuɣubila shɛli o ni yɛn zandi toori kom n-suri pakoli maa na nti zali pakoli maa sani ka naan yi pili pakoli maa subu. Lahibali ŋɔ woligiya ka che Martey (2008:2) dini, dama o yɛliya ni Ganima ban pakoya suri pakokom la mɔɣili ni.

Pɔi ka pakopanda ŋɔ ti naan yi pili pakoli maa kom subu, o yɛn zaŋla piliŋ m-pini pakoli maa zuɣu ni zabiri nti pahi o bɔɣulɔŋ ni o ninikari zabiri nti pahi o tooni zaa kolikoli ka zabiga bi lahi tabi shɛli. Ethel (2012:7) gba wuhiya ni kuli maalibu saha bɛ pindi Nigeria Ngwa pakoli zabiri. Zabiri ŋɔ pinibu shee pakoli maa dɔɣiriba ban ʒi o sani maa yɛn zaŋla dovihi n-taɣitaɣi pakoli maa zuɣu ka o zabiri maa luri di ni ka bi laɣim li gbuni tanchee ni ka pakopanda maa zaŋ li yi kpaŋa nti pi. Dama bɛ yi che li m-bahi tiŋa zino ni tooi gahim li n-chaŋ ti tum pakoli maa barina. Pinibu ŋɔ shee paɣiba ban be pakoli maa sani yɛn kpalindila kpalinsi ka salindi o, ka bahiri pakoli maa liɣiri. Kpalinsi ŋɔ gbunni nyɛmi ni di che ka o ku wum o yidana maa boligu ka o tiba kpuri. Pakopanda ŋɔ yi pini o naai, di saha n-nyɛ o pili pakoli maa kom ŋɔ subu. Sɔɣiso maŋli mini awabila ka bɛ mali suri pakoli kom. O yi yɛn pili o subu, o yɛn zaŋla ŋmambuɣubila n-tooi kom maa, n-zaŋ li gili pakoli maa zuɣu buta pɔi ka kom maa naan yi shihi o. Di ni chihiri ni doo nya paɣ’ so ŋun pa o paɣa zaɣim zuɣu, pakopanda maa yɛn nanila o zuɣu n-siɣi o nyɔɣu ni na, ka zaŋ n-ti paɣa ka o bahi su o naai. Paɣa maa yi su o naai, ka bɛ mili o ni zaa di saha ka zaŋ bimmaŋli n-soli pakoli maa nyɔɣu ni ka di waɣi siɣi bee n-yaɣi o duna ni. Di saha ka pakopanda maa kana nti lahi tuɣi o chiha ni nyɛ shɛli. Bɛ yi su o naai, pakopanda maa yɛn zaŋla ŋmambuɣibila n-niŋ za zim gabi kom ni n-niŋ di ni n-zaŋ li ti pakoli maa ka o tabi li o nuhi ayi ni hali ka zoo (laliga) ti lu di ni ka pakopanda maa zaŋ o nuu tim n-sam zoo maa gari kom maa ni ka zaŋ li nti pakoli maa ka o vooi ka zaŋ din kpalim maa n-to bahi o tooni. Lala kom maa ka Dagbamba booni laliga.

Paɣa ŋɔ yi daa ka biɛhi’ suŋ ni o yidana, kom ŋɔ subu shee laliga bi yɛn lali ni na bɛ di ti yɛri o lu kom maa ni. Paɣ’ shɛba ban be pakoli ŋɔ sani maa n-yɛn chaŋ fɛbi zoo na n-ti niŋ kom maa ni pɔi ka pakoli ŋɔ naan yi lala chihili maa ni, amaa paɣ’ so ŋun mali jilima ni o yidana ŋuna pɔi ka ŋmambuɣibila maa ti yɛn shihi o nuhi laliga pun yɛn lula din ni ka o yihi o chihili.

4.6 Pakoli gambee yibu

Gambee yibu nyɛla shihira din wuhiri pakoli ʒɛ yimtali zaŋ ti o yidana (kum) maa o ni daa na be o nyɛvuli ni.

Pakopanda yi su pakoli kom naai, pakopanda maa yɛn zaŋla bimmaŋli m-pili pakoli maa zuɣu ni kamani sariga ka o pala. Di saha ka bɛ (paɣiba ban be pakoli ŋɔ kom subu shee) yiɣisi pakoli ŋɔ zali saazuɣu, o yiɣisibu ŋɔ shee pakoli maa bi guriti o naba di kuli yɛn teela lala ka bɛ yiɣisi o zali. Bɛ yi yiɣisi o zani naai pakopanda maa yɛn bola do’ piɛli n-sa zɔŋ dunoli tibi ka niŋ tampilim n-gili, ka zaŋ paɣa mini doo ka bɛ gbaai pakoli maa nuhi na ka bɛ gili dɔɣu maa buta. Buta maa yi paai ka pakoli maa zaŋ o nudirigu gbali n-tabigi dɔɣu maa bahi. Di saha ka paɣa maa bihi kabina n-ti kpuɣi pakoli maa tuɣi, ka lunsi dii gbaai pakoli salimbu bimbim, mani daŋ yɛli ka nyin bɛ lahi nya. Din ka Dagbamba booni gambee yibu. Lahibali bi woligi ka che Ibrahim (2004:123) ni yɛli shɛm zaŋ kpa pakoli gambee gooni yibu. Lunsi salindi pakoli ŋun yi gambee bia ni gambe’ yirigu paɣa bia. Paɣa ŋun na mi n-go pagɔrisigu o yidaanyili, ka o yidana maa yi ti kpi o bi yiri gambee. Dina n-yɛ pakoli maa yi su pakoli kom naai o bi yɛn gili do’ piɛli maa. Pakopanda maa yi kuli su o naai o yɛn zaŋla pakoli maa n-kpe o duu ka o ti vuhi ka naan yi yina n-ti kɔɣi o zimbuli saɣim. Dama o yi yi gambee o ni kɔŋ o nyɛvuli.

4.7 Pakoli zimbuli kɔɣibu

Pakoli maa yi yi gambee naai, din kpalim nyɛla o yina nti kɔɣi o zimbuli din bahindi nyaaŋa o yidana yiŋa. Dama, Dagbaŋ paɣa yi tuui kuli doo o yɛn kɔɣila o tuuli zimbuli o yidana yiŋa, ka di yi niŋ ka doo maa kpi ka o lahi kɔɣi o zimbuli din bahindi nyaaŋa o yidana yili. Zimbuli kɔɣibu ŋɔ din zami nti pakoli ŋun yi gambee bee ŋun bɛ yi gambee. Bɛ yi yɛn kɔɣi zimbuli ŋɔ ʒɛri pakoli maa yiŋanima yɛn ʒila piɛɣu na nti ti bɛ ŋahinsi (pakoli maa bihi) ni bi deei ti ka bɛ ma yi bɛ ba kum daɣiri ni. Mba Mohammed daa yɛli ma ni lala piɛɣu maa ka bɛ yɛn kɔrigi m-puɣi tim niŋ zimbuli saɣim maa ni ka pakoli maa di. O yi kɔɣi zimbuli saɣim naai, pakopanda maa yɛn zaŋla pakoli maa kpɛna o duu nti ŋmaala saɣim maa lahi o buta ka naai che ka pakoli maa pili saɣim maa dibu. Pakoli maa yi yi chiha ŋɔ ni o yɛn bola dabisili n-kulisi pakochia la mini balimduɣu maa pakopanda maa yiŋa.

Dagbamba kali soli zuɣu doo yi kpi ka che o paɣa, ka paɣa maa bi su pakoli kom yi o yidana kum daɣiri ni lala paɣa maa lɛbirila barina paɣa nti Dagbamba. Yɛlimaŋli, Dagbamba malila pakoli kom subu buyi zuɣu. Dina n-nyɛ mɔɣu subu ni pakoli kom subu. Pakopanda n-nyɛ ŋun suri pakoya mɔɣu mini pakoli kom zaa. Pakopanda nyɛla ninvuɣ’ so ŋun suri pakoya kom. Mba Shee yɛliya ni pakopanda ni tooi nyɛ paɣa bee doo, dama ni pakopanda tuma bɔhindimi, di mi dolila pakopanda tuma yi be nira daŋ ni bee di yi nyɛ nira daankali tuma. Mba Shee yɛligu puuni o daa wuhiya ni nira yi ka pakotima o ku tooi su pakoli kom. O daa lahi yɛli ni pakopandi tali pilila Naa Zajina saha.

4.8 Pakoli gbɛhibu

Pakoli yi kulisi lala nɛma maa pakopanda maa yɛn bola saha n-labina n-ti gbɛhi pakoli maa.

Mba Shee gba daa yɛliya ni, bɛ bi diri dabara tim niŋdi pakochia ni naɣila pakopanda ko, ni nira yi pa pakopanda yi di tim niŋ pakochia ni ni bɛ ni pa o sɔɣu. O daa lahi yɛli ma ni pakoli ŋɔ yi kulisi pakochia ŋɔ, din dali maa zaawuni ka pakpanda mi yɛn chaŋ n-ti gbɛhi lala pakoli maa. Ni gbɛhibu ŋɔ shee pakopanda maa yɛn bola bimbira n-ti pakoli maa, ni dama o yidana maa daa nyɛla pukpara. O yi ti o bimbira maa naai o yɛn bolila o mi o yuli ka pakoli maa saɣi kamani o yidana ni daa booni o shɛm ka bɛ chani puu ni la. Ni pakopanda maa yɛn boli o mi; ‘zaɣila .’ ka pakoli maa saɣi; ‘naa .’ ka pakopanda maa yɛli o, “A yi niŋ nyin karimi n naba na puu ni n-ti biri bimbira”. Ni di saha pakopanda maa yɛn zaŋla pakoli maa yi sambani nti bo dɔɣu n-shɛbira ka pakoli maa birita. Bɛ yi biri naai, pakopanda maa lahi yɛn boli o mi, ‘zaɣila .’ ka o saɣi, ‘naa .’ ka pakopanda maa yɛli o, “ti kulima”, Ka gari tooni ka o mini pakoli maa doli kpe dundɔŋ ni. Bɛ yi paana yiŋa, pakopanda maa yɛn ʒinila zɔŋ ni ka lahi boli o, ‘zaɣila .’ ka o lahi saɣi “naa .”, Ka pakopanda maa yɛli pakoli maa n-yi puu ni na tim ma konyurim. Di saha pakoli maa yɛn toola kom n-ti gbani o tiŋa ka o deei nyu. Di saha yaha, pakoli maa ni lahi kpuɣi saɣim na nti ti pakopanda maa, kamani o yidana ni daa yi yi puu ni kuna ka o niŋdi o shɛm. O daa yɛli ni pakopanda maa yi zaŋ pakoli maa n-yihi chiha ŋɔ zaa, o gbɛhi o mi maa. Pakopanda yi bi gbɛhi pakoli ka pakoli maa yi chaŋ puu ni o ni chirigi o yidana maa, ka lala yi niŋ pakoli maa ni kɔŋ o nyɛvuli.

4.9 Pakoli kom subu daanfaani

Alhassan Fusheina daa yɛli ma ni pakoli kom subu pala muɣisigu ni amaa di nyɛla saɣisigu n-ti pakoya. Ka lahi nyɛ din kpahiri paɣiba zuɣuri ni ni bɛ timi bɛ yidaannima jilima ka lahi be ba bɛr’ suŋ bɛ yi na be bɛ nyɛvuli ni. O daa lahi yɛli ma ni paɣa yidana yi kpi ka o bi su pakoli kom ka yi doni doo ni o leei binzɔrigu n-ti sokam, ni dama paɣa yi dɔɣi biliɛɣu ka lala pakoli yi shihi bia maa ni bia maa kpirimi. Ni hali paɣa yi bi su pakoli kom ni o yidana maa doli o mi luɣili kam o yi chana, ka paɣa maa yi bi niŋ yoma n-yi daɣiri ni o yidana maa ni zaŋ o chaŋ. Lahibali ŋɔ bi woligi ka che Dagbaŋ yɛl’ kura (2007:33) ni yɛli shɛm.

4.10 Pakoli doo Kuli kpɛbu

Pakoli yi doli soya ŋɔ zaa n-yi o yidana kum daɣiri ni, din kpalim nyɛla o zo doo kuli ka pa ni lala doo yi kpi o ku tooi chaŋ li. Paɣa yidana yi kpi naɣila o yihi chihi shɛli Dagbamba ni booni kuli kpɛbu la pɔi ka naan yi tooi zo doo kuli. Kuli ŋɔ kpɛbu pakoli maa ni tooi na be o yidaanyili bee o niriba sani.

Pakoli yi yɛn kpe kuli bɛ yɛn zaŋla bimmaŋli soli o, ka zaŋ shɛli mi m-pili o, ka paɣa doli o kpe kuli maa. Pakoli ŋɔ yɛn pillila bimmaŋli o yiŋa n-chaŋ hali ni kuyili maa dundɔŋ ni. Bɛ yi paai, bɛ yɛn chaŋmi ti kpe kum ŋɔ ni do du’ shɛli maa n-ti nya kum maa ka lahi yina labi bɛ biɛhigu shee. Dagbaŋ, pakoli yi bi kpe doo kumahili ka zo doo kam kuli barina ni tum o kuyili maa ka di nyaaŋa ka nyɛvuli pooli ti be ni. Mba Shee daa yɛli ma ni paɣa yi bi kpe doo kumahili ka yi zo doo kuli ka o yidana maa chirigi o kuyili maa ka boli o ni o ni kɔŋ o nyɛvuli di dabaayi sunsuuni.

Ni lala saha maa mali chana doo kam ŋun bɔri o ni tooi lahi niŋ o kɔre. Pakoli maa mi yi bɔra, o yɛn kpalimla o niriba sani ka bi lahi kuli doo.

4.10.1 Pakoli biɛɣu pihinahi yibu

Mba Shee alizama puuni, o daa lahi yɛli ma ni bɛ yi su o kom naai ka yihi chiha maa zaa, pakoli maa yi na nyɛ ninsariŋga ŋun nyɛ ŋun na yɛn kuli doo, pakopanda maa yɛn niŋla tim n-niŋ luɣuluɣu ni n-ti pakoli maa ka o ʒini o yidaan’ kurili maa yiŋa biɛɣu pihinahi n-ʒe luɣuluɣu maa ni tim maa di yi pa lala o mini o yidana maa n-kuli yɛn bala saha shɛli kam. Lala biɛɣu pihinahi maa yi paai, o yɛn yila nimaani n-labi o niriba sani n-ti bo doo kuli. Pakoli maa mi yi nyɛ ŋun gbaai kpamli, o yi su pakokom maa naai, o yɛn labila o yiŋa n-gba ti ʒe luɣuluɣu maa ni tim la gba biɛɣu pihinahi. Di nyaaŋa, o bihi yɛn chaŋla bɛ ŋahinima sani n-ti suhi o n-labisi na dabɔɣu maa ni.

4.11 Pakoli laɣibu

Dagɔr’ yino bi laɣiri pakoli ka o saɣiri n-tiri o bee n-zaɣisiri o. Dagɔra yi laɣiri pakoli o bi zaɣisira, o yɛn deerila dabba maa liɣiri n-sɔŋda ka mi doo kam liɣiri ni nyɛ shɛli. Dagɔra maa yi ti paai dabba pia bee m-mali kalinli, ka pakoli maa zaŋ bɛ liɣiri maa chaŋ n-ti ti o daŋ ni do’ so o nini ni tiɣi ka yɛli o liɣiri maa gbunni. O yi zaŋ ti o, doo maa yɛn zaŋ li mi chaŋ baɣa sani, ka baɣa ŋɔ ti buɣi. Baɣa yi buɣi ka baɣa kuɣili ti gbaai dagɔr’ so liɣiri, ŋuna ka pakoli maa yɛn kuli. Baɣisi ŋɔ buɣibu shee, doo ŋɔ yɛn chaŋla baɣa bɔbigu sani, kamani baɣisi anahi, bɛ zaa yi buɣi n-gbaai lala laɣ’ yini maa di saha ka bɛ yɛli ni pakoli maa daliri doo m-bala, hali dagɔrili maa yi nyɛla tunzundoo gba, ŋuna ka pakoli maa yɛn saɣi ti ka o bo o. Di saha dagɔra la liɣiri maa yɛn kpalimla baɣa so ŋun bahindi nyaaŋa buɣi maa sani.

4.12 Pakoli dooyili kundi

Doo yi bo pakoli naai, bɛ yɛn kulisila pakoli maa doo ŋɔ yiŋa, pakoli maa ni paari doo maa yiŋa dahinshɛli maa, bɛ yɛn niŋ o la saandi. Dindali maa doo maa yɛn chaŋla pakopanda sani n-ti suhi mɔɣu na. Pakoli maa yi paai yili maa ni, bɛ yɛn zaŋla mɔɣu maa nti o ka o tam li o maŋmaŋa (pakoli). Bɛ yi di saɣim naai pakoli maa yɛn doola mɔɣu maa zali doo maa ka o su ka ŋun pakoli maa gba su li. Bɛ yi su n-naai, doo maa dachee yɛn kpari ba mi n-niŋ doo maa duu. Bɛ yi kpe duu yim ka bɛ yɛn bo taba ka lɛbi bɛ nyaaŋa m-biri taba alizama dibu kani lala hali ka biɛɣu ti neei ka doo maa dachee maa lahi kana n-ti yooi ba. Di saha biɛɣu yi neei, pakoli maa yɛn kulisila o pakochia maa pakopanda so ŋun daa su o pakokom maa yiŋa. Dina n-nyɛ doo ni yi kpuɣi pakoli ka bɛ yɛri ni o daala pakochia maa. Dimbɔŋɔ yi niŋ naai pakoli maa pakolim kpimi maa ka so ku lahi boli o pakoli yaha, naɣila o ni yoli kuli do’ so maa n-lahi kpi. M ba Mohammed daa yɛli ma ni pakoli bi labiri kuni o yidana tɔɣima. Dama, o yi be doo maa yiŋa o suhu na kuli yɛn bela o yidan’ kurili maa ni, ni lala mi yi beni paɣa maa gba ni kɔŋ o nyɛvuli.

4.13 Mɔɣu subu

Mba Shee kpamli zilikom puuni o daa yɛliya, ni paɣ’ so ŋun yi o yidaan’ tuuli yiŋa n-taɣi kuli do so, o yidaan’ tuuli maa yi kpi lala paɣa maa surila mɔɣu n-yi o yidana kuro bee o yidan’ tuuli maa kum daɣiri ni. Amaa do’ so yiŋa paɣa maa ni yoli kuli maa ŋun yi daŋ o yidaan’ tuuli maa kpibu pakoli maa bi suri mɔɣu bee n-niŋdi bin’ shɛɣu. O daa yɛliya ni lala yi niŋ, paɣa maa yɛn yila do’ so yiŋa o ni kuli maa n-labi o niriba sani nti su mɔɣu pɔi ka naan yi labi o yidaanyili. Lala mɔɣu ŋɔ pakopanda m-bɔri li. Paɣa yidaan’ tuuli yi kpi ka o be do’ so yiŋa, paɣa ŋɔ yiŋnima yɛn timmi n-ti garigi o yidana maa kuli. Bɛ yi garigi o naai, bɛ yɛn timmi nti sɔɣi kuli maa domini o mini o yidana maa ni daa laɣim nam zuliya shɛba (Dɔɣi bihi) la zuɣu. Kuli ŋɔ sɔɣibu nyaaŋa paɣa ŋɔ niriba yɛn bola dabisili ka tim ti yɛli pakopanda maa dabisili shɛli bɛ ni gbaai ni bɛ bia (pakoli) maa yi o yidana maa kum daɣiri ni. Di ni tooi niŋ asiba bee zaawuni, pakopanda ŋɔ yi su paɣa maa mɔɣu ŋɔ naai, paɣa ŋɔ ni be do’ so yiŋa la lahi yɛn bola paɣa bɔri nɛma labina nti bo paɣa maa yaha. O yi bo o naai ka paɣa maa niriba mi naan lahi bo dabisili n-lahi kulisi paɣa maa o yidana maa yiŋa. Di saha o yi o yidaan’ tuuli maa kum daɣiri ni, ka ni tooi lahi doni doo yaha.

4.14 Musulinsi adiinima ni suri bɛ Pakoli kom shɛm

Musulinsi gba nyɛla adiini shɛli din be Dagbaŋ ka Dagbamba ban be di ni gba kpira ka bɛ pakoya doli adiini ŋɔ ni wuhi shɛm n-suri bɛ pakoya kom.

N vihigu puuni m ba Yahaya daa yɛli ma ni Musulimmi yi kpi ka o che o pakoli, bɛ ʒiinila pakoli maa takaba biɛɣu pihinahi pɔi ka naan yi su o pakoli kom.

O daa lahi yɛli ma ni, Musulimnima ban ka ka bɛ zaŋ kuli sɔŋ. Ni so yi ku kpi ka bɛ sɔɣi ka niŋ adua di naami maa. Dinzuɣu, Musulim doo yi kpi ka che o paɣa, bɛ yɛn ʒiila paɣa takaba biɛɣu pihinahi. Lala takaba maa n-nyɛ, Musulim bee afanima yɛn chanila pakoli maa sani n-ti karindi Qurani n-kpaŋsiri pakoli maa ka o tɛha ku be o yidana maa ni. Ni takaba ŋɔ biɛɣu pihinahi maa yi paai bɛ yɛn sabila woligu n-ti pakoli maa ka o, ka lahi zaŋ di shɛli n-su. O yi su woligu maa di saha o su la pakoli kom maa ka o yidana maa ku lahi yi o zuɣu. Din dali maa bɛ yɛn duɣila bindira n-tari niriba ka yɛli ni zaɣila yila o yidana biɛɣ’ pihinahi. O yi taɣi kuli doo shɛli lahi kani yaha.

4.15 Dolodolo adiinima ni suri bɛ pakoya kom shɛm.

Dolodolo adiini nyɛla adiini balibu la ni zaɣ’ yini din kpe Dagbaŋ. Dagbamba nyɛla ban doli adiini ŋɔ. Dinzuɣu, bɛ ni doo yi kpi ka che o pakoli bɛ doli so’ shɛŋa adiini ŋɔ ni wuhi shɛm n-suri pakoya kom.

M ba Wumya daa yɛli ma ni, di yi niŋ ka paɣa yidana yi kpi, Dolodolo kpamba maa ni so yɛn chaŋ to garigi o yidana kum. O yi yɛn garigi o kuli maa, o yɛn yɛli o mi ni Naawuni ti ma suhudoo, ka naan yi yɛli o ni o yidana kani. Bɛ yi sɔɣi kum ŋɔ naai ka bɛ bo dabisili n-suhi adua ti kum maa. Dolodolo ni adua ŋɔ dali ka pakoli maa suri kom n-yiri o yidana maa kum daɣiri ni. Din dali maa Dolodolonima maa yɛn zaŋla ‘wurozali’ n-yɛli pakoli maa nyingɔli ni. Di saha ka Bishop bee Faara bee cheechi Pasita yɛn suhu la Naawuni alibarika n-niŋ kom ni ti pakoli maa ka o su. Ka che li mi ka pakoli maa nyura. Di nyaaŋa ka Dolodolo mabiligu maa yɛn sɔŋdila pakoli maa ni wunsuhigu, lala hali ni biɛɣu pihinahi. Biɛɣu pihinahi maa yi gari pakoli maa ni tooi lahi bo doo so n-kuli yaha.

4.16 Ghana Zalikpana

Yɛlimaŋli, Ghana paɣiba nyɛla ban yina n-ti tuhiri ni bɛ kari pakoli kom subu. Dama, paɣiba ban nyali ka di nyɛla muɣisigu zaŋ ti ban paɣiba. Lala zuɣu bɛ yina n-ti kpa pakoya tooni chandi laɣingu Bolga, ka nia nyɛla di tuhi kari pakoli kom subu ti ȝilɛli ni.

1992 Ghana zalikpana la suuri anu zalikpan (26) wuhiya, ni kali tuuni kam din bɔri ninsala jilima bee din mali barina zaŋ ti ninsala niŋgbuŋ zuɣu, tɛha nti pahi o daalaafee zaa nyɛla din bi tu ni nira niŋ ʒilɛli puuni.

Yaha, zalikpana ŋɔ suuri anu zalikpan (21) lahi wuhi, ni muɣisigu din guri daadam suhuyubu chandi ka di nyɛla o suhuyubu zaligu din guri o ka tooi ba o bandi, di yi niŋ ka o biɛhigu mini tumtumsa bi doli taba, di tumbu bi saɣi nti Ghana zalikpana la balente zaligu din be atikili ŋɔ ni. www.judicial.gov.gh/constitution/chapter/chap-005htm.

SUURI ANU

YƐLIGBAHIRA MINI KOLIVAAI

5.0 Piligu

Suuri ŋɔ n-nyɛ tuma ŋɔ kpaliŋkpaa. Di puuni ka vihigu ŋɔ yɛligbahira be. Lala suuri ŋɔ puuni ka n lahi wuhi n tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo ni zilinkom shɛli n ni mali tiri n taba. Suuri ŋɔ puuni ka n lahi wuhi vihigu ŋɔ kolivaai mini di naabu.

5.1 Tuma ŋɔ yɛligbahira

Yɛlimaŋli, tuma ŋɔ nyɛla din vii gbuni n-wuhi ni niriba pam dii bi mi Dagbamba ni suri pakoli kom shɛm. Lala yɛlimuɣisirili ŋɔ nyɛla din zooi pam ti zuŋɔ bi’ shɛba ban na yiɣisirina ŋɔ puuni. Pakoli kom subu nyɛla Dagbamba kaya ni taada la ni zaɣ’ yini, ka di tu ni Dagbaŋ bilichini mi shɛli, amaa ti yi yuli ti zuŋɔ biɛhigu ŋɔ, ninkur’ shɛba be Dagbaŋ ka bi mi Dagbamba ni daa suri pakoya kom shɛm,ka dimbɔŋɔ nyɛla vi ni nambɔɣu n-ti ti.

N vihigu ŋɔ puuni n daa lahi nya ka ninvuɣ’ shɛba ban di tu ni bɛ mi Dagbamba ni suri bɛ pakoya kom shɛm ka mali ŋa wuhiri bi’ shɛba ban na yiɣisirina la gba shɛba daa bi mi li lala niriba ŋɔ n-nyɛ ti ninkura la. Yɛlimaŋli, yɛlli ŋɔ daa nyɛla din niŋ ma lahiʒibu pam, dama ninkura ŋɔ n-di nyɛ ti ni yɛn zɔri paari shɛba di yi ti niŋ ka ti bɔri lahibali zaŋ kpa pakoli kom subu. A ni nya ŋɔ, ka ban maŋmaŋa ti bi mi li wula ka ti mi yɛn niŋ?

N daa lahi vihi ni m baŋ daliri shɛli din che ka doo yi kpi ka che o paɣa ka bɛ suri o pakoli kom, ni do’ so ŋun pakoli daa daŋ su pakoli kom, amaa ka so daa bi tooi yɛli ma paɣa so ŋun daŋ su bee ŋun daŋ pili pakoli kom subu.

N vihigu ŋɔ puuni yɛli shɛli din daa lahi yina n-nyɛ; kadama pa taali n-nyɛ li ni nira nyɛ Musulimi bee Dolodolo nira ka doli Dagbaŋ kali soli n-su pako kom.

Din lahi pahi, n daa lahi nya ka yɛla pam daa niŋdi ka bɛ lahi niŋdi ti zuŋɔ dunia ŋɔ. Shɛhira kamani, doo daa yi kpi naɣila o buni wuhibu dali ka bɛ su o pakoya kom, amaa pumpɔŋɔ pakoya n-kpalim piiri bɛ suhuyubu dabisili n-suri kom bee n-yiri daɣiri ni.

Paɣiba daa yiri gambee gooni bɛ yidaanima kuyiya, amaa zuŋɔ dunia ŋɔ paɣiba pam bɛ lahi yiri gambee gooni ka di nyɛla bɛ ni kɔŋ bɛ maŋa gbibbu bɛ dooyili zuɣu.

Yɛl’ shɛli din daa lahi pahi nyɛla, pakoya bi lahi yɛri niriba dahinshɛli bɛ ni suri kom, bɛ ku kpalim suri li mi ka saamba ban be kuyili maa bi mi. Ka di daliri nyɛla ninvuɣ’ shɛba chani kuyiya ka di nyɛla saɣiŋgu zuɣu, ni bɛ mi vihi m-baŋ bee n-nya lala bɛ bi suri pakoli maa kom ka zamaatu nyari a.

Yaha, vihigu ŋɔ puuni lahibali daa yina wuhi ni Dagbaŋ puli ni, ni bɛ yi dɔɣi bilɛɣu ka bi niŋ nangbantɔtim liɣi duu ŋɔ dunoli tibi ka pakopanda yi nya bia maa, bia maa nyɛla ŋun ku niŋ nyɛvuli bee pakoli ŋun bi yaɣi doo yi nya o pakopiɛla ni tooi gbaai bia maa.

Din lahi pahi, n daa lahi nya ka bɛ mali bin’ yɛra pam m-pahiri bariti bee n-suri pakoya kom, ka pakopandiba pam, niriba nti pahi pakoya bi mi di yuli bee gbunni bee daliri lala tuma maa shee. Dinzuɣu, dimbɔŋɔ wuhiya ni niriba pam dii bi niŋdi bɛ zaɣa n-niŋdi kali soli zuɣu pakoli kom subu ni, ka di che ka yɛla pam niŋda ka bɛ bi mi di daliri.

Yɛl’ shɛli din daa lahi yina vihigu ŋɔ ni ka mali vi ni nambɔɣu pam nyɛla ti ninkura, nti pahi ti laamba la nyɛla ban gba bi mi Dagbamba kali soli zuɣu pakoli ni niŋdi shɛm n-yiri o yidana kum daɣiri ni. Ti lihimi yɛlli ŋɔ, wula ka di yɛn be di yi niŋ ka niriba mi a ka a nyɛla Dagbani karimba bee Dagbani alali ka tɛhi ni a ni mi Dagbamba ni suri bɛ pakoya kom shɛm, ka kana nti bɔri lahibali a sani zaŋ jɛndi pakoli kom subu ka a bi mi? N tɛhiya ni n ni buɣisi shɛm ŋɔ yi niŋ di vi bi yɛn mali kpee.

Din bahindi nyaaŋa nyɛla, kundi shɛŋa din sabi jɛndi pakoli kom subu Dagbaŋ nyɛla din dii bi galisi ti shikuruti la ni ka di zuɣu che ka bihi pam kuli bi mi Dagbamba ni suri bɛ pakoya kom shɛm. Di zuɣu di tu ni ti kpaŋ ti maŋa m-bo kundinima balante din jɛndi pakoli kom subu Dagbaŋ, n-niŋ ti shikuruti la ni ka karimbihi mini karimbanima tooi karindi ŋa ka baŋ pakoya ni doli so’ shɛŋa n-yiri bɛ yidaannima kum daɣiri ni.

5.2 N tɛha ni nyɛ shɛli zaŋ kpa tuma ŋɔ polo

N tɛha ni nyɛ shɛli zaŋ kpa tuma ŋɔ polo nyɛla, di tum viɛnyɛlinga dama n tooi kahigi wuhi pakoli kom subu ni nyɛ shɛli n kpiɛŋ tariga. Dagbankpamba mi m-bi tam ka yɛli ni ‘’nyinnyaɣu gba be zabili ni’’. Dinzuɣu di mini n tuma ŋɔ kuli pɔri ka gulingua maa zaa yoli di nyɛla din ni sɔŋ niriba pam ka bɛ nina nɛhi zaŋ kpa pakoli kom subu polo, ka muɣisigu shɛli din be dini maa baligi di yi bi naai kahikahi.

Din lahi pahi ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii niŋ vihigu ŋɔ nyɛla ban daa pɔra. Dama nira yi yuli Dagbaŋ daadam biɛligu kalinli ka lihi ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii maa nyɛla din daa shiri pɔri pam. Dinzuɣu n yi ti lahi yɛn niŋ vihigu ŋ-ŋɔ tatabo n ni kpaŋ m maŋa ka n ni yɛn pii ninvuɣ’ shɛba maa galisi n-gari ŋɔ maa.

N vihigu maa puuni n daa nya yɛlimuɣisira pam zaŋ kpa kundivihira polo. Lala zuɣu n ŋmɛri kuŋ n-tiri Dagbaŋ baŋdiba ban nyɛ sasabiriba ni bɛ kpaŋmi bɛ maŋa n-yina sabi Dagbani kundinima ka di sɔŋ yihi Dagbani karimbihi bee ninvuɣ’ shɛba ban bɔri ni bɛ niŋ vihigu n-jɛndi yaɣili ŋɔ kundi vihira yɛlimuɣisira ni, balante din jɛndi pakoli kom subu.

Din bahindi nyaaŋa, mani sani pakoli kom subu nyɛla din viɛla pam n-ti Dagbamba mini pakoya, dinzuɣu, di bi tu ni ti cheli bahi.

5.3 N ni mali shɛli n-tiri zama.

N ni mali shɛli n-tiri ninvuɣ’ so ŋun gba ti bɔri ni o nin vihigu zaŋ kpa n tuma ŋɔ tatabo polo n-nyɛ, o ti kpaŋmi o maŋa ka o ti pii ninvuɣ’ shɛba o ni yɛn pii ka bɛ sɔŋ o ka o tum tuma maa ka bɛ zooi n-gari n dini ŋɔ.

N lahi kpaŋsiri lala nira ŋɔ ni o ti lahi kpaŋmi o maŋa ka o zaŋ n tuma ŋɔ ka di nyɛla vuɣu ka n wɔrigi m-bahi o ni o pili.

Din bahindi nyaaŋa, n lahi bɔri ni n yɛli ŋun kam ti yɛn niŋ vihigu ŋɔ tatabo ni o baŋmi ni nimmɔhi tuma n-nyɛ li. Dinzuɣu, di tu ni o ti mali shili viɛnyɛla ka naan yi kpe dni ni.

5.4 Tuma ŋɔ kolivaai.

Yɛlimaŋli, vihigu ŋɔ nyɛla din di ma saha pam, amaa di zaa yoli di nia nyɛla din pali. Vihigu ŋɔ nyɛla di vihi pakoli kom subu. Tuma ŋɔ nia mi nyɛla di vihi wuhi Dagbamba ni suri bɛ pakoya kom shɛm. Di nia n-lahi nyɛ li ni di kahigi wuhi pakoli kom subu daanfaani ni nyɛ shɛli zaŋ ti Dagbaŋ bilichini kam nti pahi so’ shɛŋa ti ni yɛn doli n-che ka bihi baŋ li. Dinzuɣu, n daa vihi m-bo baŋsim zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Baŋsim mini haŋkali shɛŋa n ni daa deei kpamba sani ŋɔ daa sɔŋ ma ka m mali shili viɛnyɛla n-tum tuma ŋɔ ka di chaŋ dede.

Suuri yini nyɛla din gbaai lahibali tuuli, yɛlimuɣisirili maa ni nyɛ shɛli, vihigu nianima, vihigu bɔhisi, vihigu yɛlimuɣisira, vihigu ŋɔ daanfaani, vihigu maa ni yɛn vihi zani shɛli tariga.

Suuri ayi mi jɛndila kundi shɛŋa n ni daa vihi ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ. pakolim piligu, mɔɣu subu, pakoli baribu.

Suuri ata mi chaŋmi ti jɛndi so’ shɛŋa n ni daa doli n-deei lahibaya ka ŋa sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ. Di puuni n wuhi vihigu daadam biɛligu tariga, daadam biɛligu piibu soya nti pahi vihigu nɛma kamani: bɔhisi, alizama dibu, kpahimbu nti pahi bukunima mini alikaliminima.

Suuri anahi ni mi n lahi kahigi wuhi ʒɛman’ shɛli ni pakolim ni piini shɛm ni pakoli baribu ni pakoli kom subu, mɔɣu subu nti pahi pakoli doo kundi (pakoli laɣibu mini pakoli dooyili kundi). N ni lahi wuhi Dolodolo Yisa nyaandoliba mini Musulimnima ni yɛli shɛm zaŋ kpa pakoli kom subu polo nti pahi Ghana zalikpana ni yɛli shɛm.

Suuri anu n-nyɛ n tuma ŋɔ kpalinkpaa. Di mi jɛndila vihigu ŋɔ yɛligbahira, lahibal’ shɛli n ni mali n-tiri zamaatu.

5.5 Naabu.

Yɛlimaŋli, n vihigu ŋɔ bi wuhi ni n nyɛla ŋun tum tuma ŋɔ n-naai. Tuma pam na be ni ka na bi tum zaŋ jɛndi pakoli kom subu. N ni tum tuun’ shɛli ŋɔ n kpiɛŋ tariga m-bala, amaa di bi wuhimi ni di zaa m-bala. Di zuɣu m mali tahima ka lahi suhiri Naawuni ni so gba yi polo n-tuɣi n ni zani shɛli ŋɔ, din ni che ka Dagbani yɛltɔɣa mali tooni chandi bee din yɛn sɔŋ ka Dagbaŋ kaya ni taada ku kpi bee n-gbarigi. Dinzuɣu, n tuma ŋɔ nia nyɛla din pali, dama di nyɛla din labisi vihigu ŋɔ bɔhisi maa bee di nyɛla din labisi vihigu ŋɔ ni daa bɔhi bɔhi’ shɛŋa maa zaa.

KUNDIVIHIRA

Betty Ayagiba (2012). Widow’s Rights in Northern Ghana. Widows and orphans Movement (WOM). Bolgatanga, Ghana.

Christine O. (2004). Gendered Family Strategies and Responsibility of Grandparents in Subsaharan Africa. University of Ghana Legon.

Edward B.T.(2005).Traditional Beliefs and Rituals Surrounding Widowhood Among the Dagara and Sisala of Northwestern Ghana. Africa Research and Documentation Centre,Wa,UWR, Ghana.

Ethel E.I. (2012). The Inhuman Treatment of Widows in African Communities. Department of Vocational and Technical Education, Ambrose Alli University, Ekpoma, Edo State, Nigeria

Fidelis A.(2002). The Traditional Widowhood Ritual Among the Dagaaba of Northwestern Ghana. A thesis presented in partial fufilment of the requirements for the master’s Degree in theology. Kotholieke Universteit Leuven. Faculty of theology.

George, I.K.T (2013). African Widowhood Tites, A bane or Boom for the African Woman. Department of Religious and Cultural Studies. University of port Harcourt, Nigeria. International Journal of Humanties and Social Science. Vol.3 No. 1: January 2013.

Ghanaian Chronicle 30 September 2010. Widowhood rites still rife in Northern regions.

Helena Z.L (1973). Widowood in an American City. Copyright.

Joseph A.A. (2012). Human Rights Implication of Widowhood Rites among the Kusasi in the Bawku West Dictrick. A thesis in the Departments of Social studies, faculty of social science, submitted to the school of Graduate Studies, University of Education, Winneba, in partial Fulfilment of the requirements for the award of the Master of Philosophy (Human Rights) Degree.

Literacy D.T.P.(2007). Dagbɔŋ Kaya ni Yɛlikura: Literacy and Bible Tanslation,Tamale,Ghana, West Africa.

Mahama, I (2004), History and Traditions of Dagbon. Tamale: Gilbt Printing Press.

Mary Ankrah (2009). Widowhood Rite Among the Krobo-Odumasi People. Research.

Mediafritia (2013). That Widow is a Witch: Widowhood Rites, Medi-Ated West African Culture in the spirit of Sankofa.

Michael M.T.A (2008). Widowhood Rites in the Ga Traditional Area of Accra-Ghana, A Review of Traditional Practices Against Human Rights. Norwegian University of Life Sciences. Department of International Environment and Development Studies, Noragric Norway Master Thesis 30 credits.

Rev. Sampson F.SVD (2006). Widowhood rites in the Mo Tradition (pastoral Implications). A Dessertation in Partial Fulfillment of the Requirement for a Certicate in Theology.

Tia S. (1970). Naa Zanjina. BUREAU of Ghanaian Languages. Accra.

www.ghanadistricts.com/pdfs/2010-pop-census.

www.judicial.gov.gh/constitution/chapter/chap-5htm.