Naɣ'bɛɣu

Naɣ'biɛɣu nyɛla Dagbamba kali waa. Di nyɛla wa' shɛli din pili Dagbaŋ. Naɣibiɛɣu nyɛla dabba mini paɣaba zaa waa ka bɛ wari niŋdi suhupiɛlli. Taachi yibu ka Dagbamba lahi booni Naɣibiɛɣu maa.

Di pilli

Naɣibiɛɣu pilila Naa Ablai Naɣibiɛɣu ni ʒi Yani gbana zuɣu. Din daa niŋ daliri ka Naa Ablai Naɣibiɛɣu chaŋ Baasali n-daa ti soli pakoya ka bɛ kuli dabba la puuni ka Naɣibiɛɣu daa kpe Dagbaŋ. Naa Aburu ni daa yɛn chaŋ Baasali, o daa chami ka bɛ ŋmɛ panpantua, m-boli dabba ni bɛ ti sɔŋ o ka o chaŋ Baasali. Bɛ daa ŋmɛya m-boli Banvum lana Nayindoo ni o yina ka bɛ chaŋ Baasali ti soli pakoya ka bɛ kuli dabba. Ka boli o tizonima kamani Naa Andani Jirilɔŋ, Korinaa Mahami, Savuligu Naa Bukali Shaɣibaa, Zangbalun naa Aduna ni ban kuli pahi pahi. O daa lahi boli la Dagbaŋ tɔbu bihi zaa. O daa bi tam Tolon Naa Dooso yɛla, "Dooso daa jɛligila o maŋa n-ti Kpinkpaaba m-bi nyɛ kura, n-jɛligi o maŋa n-ti Zabaɣisi ka bi nyɛ kura, ŋun jɛligi maŋa ku nya kura". Baasali daa malila Naa ka o binkaɣilim hali ti saɣi hali ka o mali yila ka ŋmani nahu. Lala nahu ŋɔ ka bɛ daa bɔri ni bɛ nya nasara o zuɣu maa. Naa Ablai Naɣibiɛɣu ni daa paai Baasali o daa chami ka bɛ tum tuma niŋ chuɣu ni ka o bɔri ŋun yɛn zaŋ lala chuɣu maa kpe Baasali puuni tua beni ka so bi chali o gbunni ka lahi labirina. O bɔhila Naa yaba Tolon Naa ni o ti o bia ŋun yɛn zaŋ chuɣu maa chaŋ ti tum lala tuma maa ka daa bi nya. O daa bɔhiya hali ti je ka daa bi lahi mi o ni gbaari shɛm. Yani Baba Ziblim ŋun daa na bi diri nam ka daa lee yɛli Naa Aburu ni o ni chaŋ. Di daa niŋla sokam lahiʒibu ni Baba Ziblim ŋun ni saɣi ni o ni tum lala tuma maa. Naa Aburu daa bɔhi o ka yɛli ni Naa Aburu maalimi shili ti o ka o kpe n-ti tum lala tuma maa ti o. Naa Aburu daa zaŋla chuɣu maa ti Baba Ziblim ka o ŋmaligi ʒini wahu zuɣu. Baba Ziblim daa kuli karila wahu maa hali ni tua maa gbunni, n-daa ti zani tua maa gbu ka nya gbarigu ni do tia ma gbunni. Gbarigu maa daa yɛli o mi ni o ni ʒia ŋɔ o doo so o yisibu ni Baba Ziblim ŋmaligim nimaani, ka Baba Ziblim daa zaɣisi ka daa yihi o sua din diri noya ayi ka gbarigu maa ŋun lee yuuni li nangbani yini. Yim ka Baba Ziblim yihi o zuɣu sɔŋ ha ka daa gili tua maa buta ka zaŋ chuɣu maa fiɛbili wurim. O ni naai tuma maa ka o daa kpuɣi gbarigu maa zuɣu maa labi Naa Ablai Naɣibiɛɣu mini o tɔbu maa zaa sani. Di da kuli niŋla sokam lahiʒibu ni tuun' shɛli Baba Ziblim ni tum ŋɔ maa. Sokam daa bi tɛhiri ni Baba Ziblim ni labina domi so daa bi chani tia maa gbuni ka lahi labirina. Naa Ablai Naɣibiɛɣu suhu daa paligiya hali ti ka zaŋ buɣisi. Sahabihi sunsuuni ka tobu maa daa pili tuhibu. Di daa miiya hali ka so bi mi din niŋdi maa soli. Naa Andani Girilɔŋ daa ka yiŋa ka bɛ chani tobu maa ka o ti kuna zaŋ o tɔbu vuri ka saa la. O ni daa paai na tɔbu maa ni yɛlli kam daa taɣimi domi o daa yɛli o biɛli ni niriba maa shɛba ŋmɛrila tizaɣim ni dina n-che ka tɔbu maa mii shɛm maa. Ka Naa Aburu daa shiri vihi ti nya ka di niŋla yɛlimaŋli. Bɛ daa chɛmi ka sokam yooi o marafa ka bɛ nya ka baŋ bandaa bi tuhiri tɔbu maa viɛnyɛla maa. Bini daa nya nasara naai Naa Andani daa yɛli o biɛli Naa Aburu ni o kuli ti wami Naɣibiɛɣu ni ka che ŋuni n-ku o Naɣibiɛɣu. Ka ŋuni Andani mi lee zaŋ Naanigoo kuli ti wara dama a niŋla sokam yɛda ni naani ka naanigoo ti yɛn kuhi a.

Naɣibiɛɣu maa ka bɛ lahi booni Bawuna maa.

Din wari shɛm

Pɔi kaa Naa Aburu ti chaŋ Baasali kuna, Dagbamba daa booni la lala waa maa Taachi yibu. Bɛ bɔrila kuɣisi pie zaɣikpulli ka sokam ʒini ka lunsi maa naai piiri niriba maa yimyim ka bɛ wuhiri wa' shɛŋa bɛ ni bɔra. Paɣaba mini dabba zaa waa n-daa yi nyɛli hali ni zuŋɔ.

Di niɛma

Taachi yi yɛn yi shee binshɛŋa m-be nira ni pɔi ka o naai tooi wa waa maa viɛnyɛla. Lala niɛma maa puuni shɛŋa n-nyɛ:

1. Yansichi/binŋmaa
2. Kurigu/jinjɛm lani
3. Zupiligu
4. Muɣiri
5. Zuli
6. Lunsi
7. Lundoya
8. Kuɣi' ʒiina

Di daanfaani

1. Naɣibiɛɣu nyɛla ti kali waa di zuɣu ti yi ti warili di kpaŋsiri ti kali.
2. Di kpaŋsiri ti nangbani yini tali
3. Di tiriti suhupiɛlli
4. Di lahi yihiri ti ninisabiga ni
5. Di kpaŋsiri ti daalaafee