Bia yuli tibu: Waligimsim din be labiteei balibu ni.

N daa vihi o ni m baŋ bɛ ni tiri bia maa yuli shɛm. Kpe ŋɔ, o daa yɛli ma ni Dolodolo adiininima malila kundi shɛli ka ninvuɣ’ gahinda yuya be di puuni. Dinzuɣu, Paasita bee Katikiisi maa yɛn bɔhila doo maa mini o paɣa maa ni bɛ mali yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti bia maa. Ni bɛ yi yɛli ni bɛ ka, ka nyɛ ban ni tooi karim bɛ zaŋdila kundi maa n-ti ba ka bɛ kuli nti karim. Ni bɛ yi karindi na ti nya yu’ shɛli ka bɛ suhu gbaai li di ka bɛ zaŋdi n-ti Faara bee Paasita ka o zaŋ li ti bia maa. Ni bɛ mi yi nyɛla ban ku tooi karim din ŋuna Paasita bee Katikiisi n-yɛn chaŋ nti karim kundi ŋɔ n-ti ba. Ni di yi niŋ ka Paasita bee Katikiisi ŋɔ karindi yuya maa na nti paai yu’ shɛli ka bɛ niriba ayi maa saɣi ti ni yuli ŋɔ ka bɛ bɔri ni bɛ zaŋ ti bɛ bia maa lala yuli maa ka bɛ shiri yɛn zaŋ n-ti bia maa. Amaa kpɛma ŋɔ daa yɛliya, ni ka luɣilikam ka lala ŋɔ niŋda. Dama ni so beni pɔi ka o paɣa ti dɔɣi ŋun pun malila yu’ shɛli o ni yɛn zaŋ ti bia maa. O yɛliya ni pa taali n-nyɛ li ka a wum so ni booni o bia yu’ shɛli ka a suhu gbaai li ka a dɔɣi a bia ka gba zaŋ lala yuli maa n-ti o. Ni din deei yi niŋ ka a mi lala yuli maa gbunni.

 

 

Kpɛma ŋɔ zilinkom puuni o daa bi lahi tam ka yɛli ni luɣ’ shɛli Faara maa yi yɛn boli bia maa yuli o deerila bia maa paɣidɔɣiso maa sani n-wuɣi o zuɣusaa buta o yi nyɛla doo, o mi yi nyɛ paɣa bunahi ka naanyi boli o yuli. Ni o yi naai, paɣiba ni tooi kpalim kpaliŋga ni di pala taali. Ni amaa Faara ŋɔ yi bɔra o bi yɛn deei bia maa, o kuli yɛn zaŋla o nuu m-pa bia maa zuɣu ni ka boli yuli maa n-ti o. Ni o yi boli yuli maa naai o lahi suhirila adua n-ti bia maa.

Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛli ma ni, Dolodolonima ban bi maani baɣiyuya pɔi ka naanyi booni bɛ bia yuli, ni bɛ mi ka saha shɛli bɛ ni booni bɛ bia yuli. Ni di ni tooi nyɛ Asiba, Wuntaŋni bee Zaawuni. Ni dimbɔŋɔ dolila saha shɛli Faara maa ni yɛn paana. Ni zabbiɛri pinibu pala din kpa talahi zaŋ ti Dolodolo adiininima. Ni a yi bɔra a ni tooi pini a bia zabbiɛri a mi suhu yi bɔra a bi yɛn pini o.

 

 

Musulinsi adiininima ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm.

Dindali maa asiba dɔɣiriba mini simnima laɣindila paɣidɔɣiso yili ŋɔ n-tim bihi ka bɛ gili yani n-tari guli. Guli ŋɔ taribu ŋɔ daliri nyɛla di teei simnima mini dɔɣiriba ni Naawuni biɛ’ suŋ bɛ sa n-niŋ bɛ bia maa suuna. Bɛ yi tari guli ŋɔ naai dabba ŋɔ ban labirila bɛ yinsi.

 

 

Ni luɣ’ shɛli doo ŋɔ m-piiri yuli maa. O yi pii yuli ŋɔ naai ka o niŋ o paɣa saawara, amaa shɛba ban bi niŋda. Ni doo ŋɔ yi nyɛla ŋuŋ bi karim o chanila Afa yiŋa ka o ti sabi yuli ŋɔ n-niŋ gbaŋ ni n-ti o ka o mi zaŋ kuli nti ti paɣidɔɣiso ŋɔ ka o zaŋ li niŋ bia maa difɛli lɔŋni ka o doni di zuɣu ka biɛɣu neei ka bɛ naan zaŋ yuli ŋɔ n-ti o. N daa bɔhi o di daliri ni nyɛ shɛli, ka o daa yɛli ma ni di yi niŋ ka bia maa yi bɔri yuli maa o bi yɛn kuhi, ni amaa o yi je li o yɛn kuhimi hali ka biɛɣu ti neei. Di saha bɛ ni taɣi o ni bɔri yu’ shɛli n-ti o. Ni amaa shɛba kuli kaarila biɛɣu n-zaŋ yuli maa n-ti Afanima ka bɛ boli li n-ti bia maa.

Dakubu (2000:59) wuhiya ni Musulinima tooi tirila bɛ bihi yuya n-doli dabisili shɛli bɛ ni dɔɣi bia ŋɔ. Shɛhira;

 

 

 

 

Ti yi lihi baŋda ŋɔ ni yɛli shɛm ŋɔ nyɛla yɛlimaŋli dama ti yi yuli shɛhira shɛŋa o ni ti zuɣusaa ŋɔ, ti ni nya ka Abubakari mini Khadija nyɛla Alahiri bihi yuya. Ka, Hamid mini Aisha mi nyɛ Atani bihi yuya.

N ni daa yi Malishɛɣu ŋɔ n daa lahi kpuɣi napɔŋ n-kpa Ŋɔdua polo nti paai n yaba Issahaku Fusheini (Ŋɔdua Kambonnaa). N yaba Kambonnaa kpamli zilinkom puuni, o daa yɛli ma ni, ʒɛman’ kurili paɣa daa yi dɔɣi di dabaata dali ka “Piɛm kpaara.” Ni piɛm ŋɔ mi daa yi kpaai dabisili shɛli yili maa paɣiba yirimina nti yɛli Dɔɣirikpɛma. Kpɛma ŋɔ zilinkom puuni o daa yɛli ma ni bɛ daa yi gɔrila baɣa ni bɛ nya bia ŋɔ ʒila o yuli na bee o nyɛla sana bɛ daŋ maa puuni (o siɣila so bee o bi siɣi so). O yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya, ni paɣa daa yi dɔɣi di dabaanu dali ka bɛ pindi bia maa zuɣu.

 

 

Kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa lahi yɛli ma ni bɛ daa yi zaŋ bia siɣilana ŋɔ yuli ti o, ni o yi ti yiɣisina o biɛhigu yɛn chaŋmi ti ŋmani o siɣilana maa biɛhigu bee o deerila o siɣilana maa tuun’ tumsa. Ni di zuɣu ninvuɣ’ shɛba ban daa mali bukaata daŋ maa ni ka kpi, bana ka bihi ŋɔ daa yi siɣira. Ni amaa so daa yi ka bukaata daŋ puuni so bɛ dɔɣiri o. Ni hali paɣa yi dɔɣi ka bɛ vihi ka bia ŋɔ siɣi lala nira ŋɔ bɛ bi saɣiri mali lala nira maa yuli maa tiri bia ŋɔ, dama bɛ je ni bia ŋɔ ti yiɣisina be kamani o siɣilana maa ni daa be shɛm maa.

PAƔA DOO

 

 

 

 

 

 

Alizumma Azima/Azimpaɣa Azima/Azindoo

Zakaria (2009) wuhiya, ni Musulinsi Adiini ni kpɛna Dagbaŋ, di kpɛmina ni Laribunima yuya. O yɛliya ni lala yuya maa ni kpɛna Dagbaŋ di niŋ dabaayi, hali ka Dagbamba pam tɛhi ni di nyɛla Dagban’ yuya. Lala yuya maa shɛŋa n-do gbunni ŋɔ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dakuba (2000) gba wuhiya, ni Gbengberi n-ʒi Laribu yuya n-kpɛna Dagbaŋ. Ni di zuɣu nira yi kpahim lala yuya ŋɔ pam nyɛla din naari ni Gbengbɛhili bachi biɛlima kamani -tu bee -ta balante paɣiba yuya. Shɛhira; Alimatu, Aishatu, Abibata, Sanatu.

Daliri yuya

 

 

Tisua Paɣa yi dɔɣi bia yuntusuɣu