Bia yuli tibu

Salifu Salamatu Mandeeya

Piligu

Suuri ŋɔ ni, n nyɛla ŋun ni kahigi wuhi zuɣupinibu ni nyɛ shɛli: Ʒiɛman’kurili zuɣupinibu mini ʒiɛmana ŋɔ zuɣupinibu. N ni lahi wuhi zuɣupinibu daanfaani nti pahi tuun’ shɛŋa ŋan niŋdi zuɣupinibu dali. N nyɛla ŋun ni lahi wuhi tɔɣino shɛŋa kpamba ni daa niŋ ma nti pahi woliginsim shɛŋa din be ʒiɛman’ kurili mini ʒiɛmana ŋɔ zuɣupinibu ni. N ni lahi tabisi yɛl’ shɛŋa ŋan gbarigiri ti kaya ni taada kamani zuɣupinibu.

Ʒɛman’ kurili bia zuɣupinibu

Dagbaŋ kpamba n-nya ka yɛli ni, “Nyɔri zuɣu ka bɛ kɔhiri koko.” Dinzuɣu bia zuɣu ka doo kpuɣiri paɣa. Doo yi kpuɣi paɣa Dagbaŋ ka o ti zali puli, din kpalim nyɛla bɛ kahi ʒiɛri n-zali ka guhiri o dɔɣim dali. Naawuni yi ti sheei paɣa ŋɔ ni alaafee, bɛ kpalindila kpalinga. Ni kpalinga ŋɔ nyɛla din wuhiri paɣa maa ni kpaŋ o maŋa shɛm ka lahi wuhiri o ni dɔɣi bi’ so. Dagbaŋ kali soli zuɣu, paɣa yi dɔɣi doo, bɛ kpalindila kpalinga buta, o mi yi dɔɣila paɣa bɛ kpalindila bunahi. N daa vihiya ni m-baŋ daliri shɛli din tahi li ka bɛ yi dɔɣi doo ka bɛ kpalindi kpaliŋga buta ka kpalindi paɣa mi bunahi. So n-daa bi tooi wuhi ma di daliri bee di ni daa pili shɛm.

Naawuni yi sheei paɣa ŋɔ ni alaafee dahinshɛli, din kpalim nyɛla bɛ ŋma bia nyuɣu. Nyuɣu ŋmabu n-nyɛ tuuli bɛ ni niŋdi binshɛɣu di yi niŋ ka paɣa dɔɣi. Di yi niŋ daliri ka bia maa nyɛla paɣa, ka doo be yoma lala doo ŋɔ n-ŋmari bia ŋɔ nyuɣu. O yi wum kpaliŋga maa o bɔrila liɣiri n-ti paɣidɔɣisotɔɣinda maa ni o deei ka ŋma bia maa nyuɣu viɛnyɛla. Dagbaŋ kali soli zuɣu, doo daa yi ŋma bia nyuɣu ka o nyɛla paɣa, bia maa yi ti zooi bɛ zaŋdila bia maa n-ti doo maa bee doo maa n-kpuɣiri o.

Dagbamba yi nya zuɣusuŋ, n yɛrila paɣa yi dɔɣi di nyɛla suhupiɛlli ni achiika n-ti sokam. Lala zuɣu ban nyari biliɛɣu ŋɔ ka tariga. Ŋun kuli kpe ni o ti nya bia ŋɔ, o kpuɣiri o mi n-diɛmdiɛm ka zaŋ o sɔŋ. Dɔɣiriba mini simnima zaa nyari bia. Bilɛɣu ŋɔ mi nyabu wuhirila niriba mini paɣidɔɣiso maa ni nyaɣisi shɛm. So ku chaŋ ni o ti nya o mini ŋun bi nyaɣisi bia. A ni tooi wum ka paɣidɔɣiso so ti sɔɣiri fabinda ni, “Hali n ni dɔɣi ŋɔ, zaɣila ŋun bi kana ti nya m bia maa gba.” Paɣiba n-tooi nyari bihi amaa dabba ban dii bi kpaŋsi li. Dab’ shɛba ban bɔri gba ni tooi nya bia. Amaa pakopiɛlli ka niriba je ni bɛ nyari bɛ bilɛri. Ni di daliri nyɛla, o yi nya bia ŋɔ, bia maa pala ŋun yɛn niŋ nyɛvuli.

Ʒɛman’ kurili bɛ daa yi dɔɣi bia ka yihi chiha din beni zaa naai, din kpalim nyɛla bɛ guhirila bia maa nyuɣu lubu. Amaa Dagbaŋ ninkura yɛliya ni bia nyuɣu lubu dii bi jɛndi mali dabisili bee saha. Ni amaa di dolila bia maa mini bɛ ni dɔɣi o saha shɛli. Ni bɛ yi dɔɣi bia Kikaa saha, o nyuɣu tooi luri yom n-gari bɛ ni dɔɣi bi’ so shɛɣu ni. Ni bia ŋɔ nyuɣu yi lu dahinshɛli, paɣiba yirimi na nti yɛli dabba maa ni “Piɛm kpaaya.” Amaa saha shɛli di ni tooi niŋ ka di nyɛla Paɣidɔɣisotɔɣinda ŋɔ surila bia ŋɔ kom ka o nyuɣu maa kpaai bee n-lu. Ni di yi ti niŋ ŋ-ŋɔ paɣidɔɣisotɔɣinda maa yɛrila yili maa yidana paɣa ka o mi naanyi yi nti yɛli yili yidana maa. Di saha yili yidana ŋɔ gba ni che ka lahibali ŋɔ paai bɛ Dɔɣirikpɛma. Dama Dagbaŋkpamba n-yɛli ni ,” Ninvuɣ’ yino bi nyari sobuɣim.” Lahibali ŋɔ yi paai Dɔɣirikpɛma ŋɔ, o nyɛrila ninkura ayi m-pa o maŋa zuɣu ka bɛ chaŋ ti zu dunia nyaaŋa bee n-go baɣa. Amaa o yi nyɛla ŋun lahi ka yaa, o ni tooi ʒini ka tim o nini ni tiɣi ninkuri’ shɛba ka bɛ chaŋ. Dimbɔŋɔ zaa mi dolila bia maa nyuɣu lubu. Dama Dagbaŋ kali soli zuɣu, bia nyuɣu yi bi lu, bɛ bi buɣiri baɣa. Di yi niŋ daliri ka nyuɣu maa ti lu ka saha beni, bɛ ni tooi go baɣa maa ni amaa saha yi kpe bɛ chɛrimi ka biɛɣu neei pɔi ka bɛ naanyi chaŋ nti buɣi baɣa ŋɔ bee n-zu dunia nyaaŋa. Hali bɛ yi buɣi baɣa ŋɔ kuna ka saha lahi kani, bɛ chɛrimi ka biɛɣu neei ka bɛ naanyi pini bia maa zuɣu.

N vihigu puuni, bɛ daa yɛli ma ni baɣa ŋɔ buɣibu daliri nyɛla bɛ baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa puuni, ni ka lahi vihi baŋ baɣiyuya ŋan lu daŋ maa ni ka bɔri maalibu. Ni dama di tooi niŋdi daliri ka so puli baɣiyuli ka ti tam di maalibu yɛla, dinzuɣu bɛ yi chaŋ ʒini baɣisi bee alikaya ŋɔ tooni bɛ nyɛla ban ni nya ka teei ba ka bɛ kuli ti yihi lala sangaya maa zaa ka naanyi pini bia maa zuɣu ka zaŋ o siɣilana maa yuli n-ti o. Ni amaa di ni tooi niŋ ka bɛ bi zaŋ bia siɣilana yuli ti o di yi niŋ ka bia ŋɔ je lala yuli maa. Ni di yi ti niŋ ŋ-ŋɔ bɛ ni tooi taɣi yuli n-ti bia ŋɔ amaa ka leei kuli mi o ni siɣi so.

N vihigu puuni bɛ daa yɛli ma ni pa baɣa yino sani ka bɛ chana nti buɣiri baɣa ŋɔ. Ni bɛ yi chaŋ baɣa bɔbigu sani ka bɛ zaa ti yɛri yɛltɔɣ’ yinsi di wuhiya ni dina n-nyɛ yɛlimaŋli. Dama Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni, “Nangban’ bɔbigu m-miiri daam.” Dagbaŋ kali soli zuɣu, paɣa yi dɔɣi ka bɛ na bi pini bia maa zuɣu bɛ booni o la Saandoo o yi nyɛ doo, bee Saampaɣa o yi nyɛla paɣa.

Ni bɛ yi buɣi baɣa ka baŋ bia ŋɔ yuli din kpalim nyɛla bɛ maali baɣiyuya ka pini o zuɣu. Zuɣupinibu dazɔhigu dali, Dɔɣirikpɛma bɔrila no’ shɛba bɛ ni yɛn zaŋ maali baɣiyuya maa zaa zali ka biɛɣu naanyi neei. No’ shɛba bɛ ni daa yi mali maani baɣiyuya ŋɔ nyɛ no’ ʒee, no’ piɛlli, no’ sabinli nti pahi no’ yoli zuɣu. Ni baɣiyuli ŋɔ mi maanila yili maa napo’ tuuli dunoli ni. Ni di maalibu saha dɔɣirikpɛma zaŋdila no’ ʒee la n-ka bɛ kpiimba ka yɛli ni bɛ deemi no’ ʒee ŋɔ ka yihi bɛ mini bilɛɣu maa nimmɔhi ni. Di nyaaŋa ka o lahi zaŋ no’ sabinli la gba n-kanka bɛ kpiimba ka yɛli ba ni bɛ deemi no’ sabinli ŋɔ ka yihi ba ninsabisi ni. Ka lahi ŋma no’yoli la mi n-ti ba ka yɛli bɛ kpiimba maa ni bɛ deemi ka yihi bia maa mini daŋ maa yɛl’ yɔhi mini yɛl’ gola ni. Ni no’ piɛlli maa m-bahindi nyaaŋa. Ni o mi, o ŋmari o mi n-ti bɛ kpiimba ŋɔ ni bɛ deei ka ti bia maa mini daŋ maa suhupiɛlli. Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi maali baɣiyuya ŋɔ naai o nyarila o ninkur’ taba m-pahi o maŋa zuɣu ka bɛ kpe paɣidɔɣiso maa ni be du’ shɛli maa nti zaŋ bia maa yuli n-ti o. Bɛ yɛliya ni Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi yɛn ti bia ŋɔ yuli ŋɔ o zaŋdila o noli n-kpa bia maa nudirigu tibili m-boli yuli maa buta ka lɛbigi nuzaa tibili maa gba m-boli yuli maa buta n-niŋ dini o yi nyɛ doo, o mi yi nyɛ paɣa bunahinahi.

Bɛ yi kuli zaŋ yuli maa kpe nti ti bia maa paɣiba kpalindila kpaliŋga buta (o yi nyɛla doo) bee bunahi (o yi nyɛla paɣa). Kpaliŋga kam ka bɛ yi kuli kpalim bɛ boonila bia maa yuli ka sokam wum ka baŋ bɛ ni ti o yu’ shɛli. Bɛ yi ti bia ŋɔ yuli naai, din kpalim nyɛla bɛ pini o. Zabbiɛri ŋɔ pinibu shee, paɣidɔɣisotɔɣinda n-gbubi bia maa ka wanzam maa pindi o. Amaa bia ŋɔ yaba paɣa bee o piriba ni tooi gbubi o ka wanzam pini o. Dindali maa ka wanzam daa yi lahi gundi bia ŋɔ o yi nyɛ doo. Lala saha maa nira daa yi nya Dagbana ka o bi guni, di malila di daliri. Shɛli ni bia maa ma dɔɣirimi ka bihi maa kpira, ka bɛ vihi ka di ʒɛmi ni bɛ yi guni o, o ku gali. Nira daa yi beni ka bi guni, Dagbamba booni o la wanzambulaa. Yuli maa wuhirimi ni wanzam ni ti guni o dahinshɛli.

Dagbamba bi gundi paɣiba ka zuliya shɛba ni gundi bɛ bihi ban nyɛ paɣiba shɛm la. Wanzam daa yi pini bia ŋɔ naai ka bɛ mali daŋ nini ni chiha bee zuliya chiha bɛ chihiri o mi. Shɛba daa yi boori o la tapalli, ni o yi kpi ka ti labina, bɛ ni baŋ o. Di saha lala chiha maa dɔɣirikpihim chiha m-bala. Shɛba gba daa tooi chihiri gbengbe chiha ka shɛba chihiri karinchahili bee kpibigananintam.

Ninkura yɛliya ni bɛ daa yi kuli ti bia maa yuli ka pini o zabbiɛri ŋɔ di naami maa, ni din kpalim nyɛla bɛ zaŋdila no’ shɛba bɛ ni zaŋ maali baɣiyuya maa n-duɣi saɣim n-tari bɛ ʒiʒiini taba zaa ka bɛ di, ka suhi Naawuni ni o che ka bia maa ti wum o yuli maa ka saɣi li. Ni Naawuni sumi o ko’ suŋ ka lahi baagi o n-ti ba.

Ʒɛmana ŋɔ bia zuɣupinibu

Ʒɛmana ŋɔ bia zuɣupinibu nyɛla din woligi bela ka che ʒɛman’ kurili bia zuɣupinibu. Dama ti zuŋɔ ʒɛmana ŋɔ Musulinsi mini Dolodolo Adiini nyɛla din kpe Dagbaŋ na ka ti zuɣupinibu yɛl’ shɛŋa taɣi bee n-kpi. Dama Dagbamba pam pa dolila bɛ ni be adiini shɛli ni ka tiri bɛ bihi yuya. Dinzuɣu n yɛn pula ʒɛmana ŋɔ bia zuɣupinibu n-jɛndi adiini balibu maa ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm.

Dolodolo Adiini nima zuɣupinibu

Dolodolo adiini nyɛla adiini balibu la ni zaɣ’ yini din kpe Dagbaŋ. Dagbamba shɛba nyɛla ban doli adiini ŋɔ. Dinzuɣu bɛ yi dɔɣi bɛ bia ka yɛn pini o zuɣu bɛ dolila so’ shɛŋa adiini ŋɔ ni wuhi shɛm. Dolodolo adiini ŋɔ gba nyɛla din piri yaɣa ka yaɣili kam mali so’ shɛli bɛ ni doli m-pindi bɛ bia zuɣu. Amaa n ku tooi wuhi yaɣa maa zaa ni niŋdi shɛm. Dinzuɣu n vihigu ŋɔ daa jɛndila Katiliki Dolodolo adiininima ni doli so’ shɛli m-pindi bɛ bia zuɣu. Dagbaŋkpamba mi m-bi tam ka yɛli ni, “ŋun ʒi dolila ŋun mi ka o wuhiri o biɛla biɛla ka o ti baŋ, ni bɔhira mi bi tumda.” Lala ŋɔ zuɣu, n daa chaŋmi nti paai Bisa Tahiru Peter Baba. O nyɛla Katikiisi m-be Gushiɛɣu ka o ya lee nyɛ Ŋɔdua. Baŋda ŋɔ yɛltɔɣa puuni o daa yɛli ma ni Dolodolo adiini puuni paɣa yi dɔɣi, di dabaayopɔin dali ka bɛ pindi bia maa zuɣu bee ka bɛ niŋdi suuna. O daalizama puuni o daa yɛliya ni suuna ŋɔ niŋbu dali bɛ yɛn gahila nuu m-boli Faara ka o kana nti boli bia maa yuli bɛ yi nyɛla Katilikinima. Ni amaa di yi niŋ ka Faara ka yoma Paasita bee Katikiisi ni tooi boli bia maa yuli.

N daa vihi o ni m baŋ bɛ ni tiri bia maa yuli shɛm. Kpe ŋɔ, o daa yɛli ma ni Dolodolo adiininima malila kundi shɛli ka ninvuɣ’ gahinda yuya be di puuni. Dinzuɣu, Paasita bee Katikiisi maa yɛn bɔhila doo maa mini o paɣa maa ni bɛ mali yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti bia maa. Ni bɛ yi yɛli ni bɛ ka, ka nyɛ ban ni tooi karim bɛ zaŋdila kundi maa n-ti ba ka bɛ kuli nti karim. Ni bɛ yi karindi na ti nya yu’ shɛli ka bɛ suhu gbaai li di ka bɛ zaŋdi n-ti Faara bee Paasita ka o zaŋ li ti bia maa. Ni bɛ mi yi nyɛla ban ku tooi karim din ŋuna Paasita bee Katikiisi n-yɛn chaŋ nti karim kundi ŋɔ n-ti ba. Ni di yi niŋ ka Paasita bee Katikiisi ŋɔ karindi yuya maa na nti paai yu’ shɛli ka bɛ niriba ayi maa saɣi ti ni yuli ŋɔ ka bɛ bɔri ni bɛ zaŋ ti bɛ bia maa lala yuli maa ka bɛ shiri yɛn zaŋ n-ti bia maa. Amaa kpɛma ŋɔ daa yɛliya, ni ka luɣilikam ka lala ŋɔ niŋda. Dama ni so beni pɔi ka o paɣa ti dɔɣi ŋun pun malila yu’ shɛli o ni yɛn zaŋ ti bia maa. O yɛliya ni pa taali n-nyɛ li ka a wum so ni booni o bia yu’ shɛli ka a suhu gbaai li ka a dɔɣi a bia ka gba zaŋ lala yuli maa n-ti o. Ni din deei yi niŋ ka a mi lala yuli maa gbunni.

Kpɛma ŋɔ wuhiya ni zuɣupinibu maa dali yi paai ka di nyɛla bɛ gahila nuu m-boli Faara ni o kana nti boli bia maa yuli, din ŋuna bɛ yɛn guhi o mi ka o paana pɔi ka binshɛɣu kam naanyi pili. Ni Faara ŋɔ yi kuli paana bɛ dii maanila shili zaŋ chaŋ bia maa yuli tibu polo. O yɛliya ni bɛ yi yɛn ti yuli ŋɔ, tuuli, Katikiisi maa garitila tooni n-suhi adua n-ti paɣidɔɣiso maa. Ni o yɛn suhila Naawuni alibarika n-niŋ paɣidɔɣiso maa ni bee bɛ yɛn paɣila Naawuni ni o ni ti paɣidɔɣiso maa alaafee ka o gbubi puli maa hali ka ti sheegi o ni alaafee maa. Ni bɛ yi suhi adua n-ti paɣidɔɣiso ŋɔ mini bia ŋɔ naai, di saha soli yi pa yooya ni Faara, Paasita bee Katikiisi pa boli bia maa yuli. Kpɛma ŋɔ yɛliya ni tuuli, bɛ yɛn zaŋla bɛ kaya ni taada yuli n-ti bia maa pɔi ka naanyi zaŋ bɛ daadiini yuli m-pahi o. Ni dama pɔi ka suuna maa dali ti paai daŋ kpamba pun malila yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti bɛ bia maa. Ni pa taali mi n-nyɛ li Dolodolo adiini puuni.

Kpɛma ŋɔ zilinkom puuni o daa bi lahi tam ka yɛli ni luɣ’ shɛli Faara maa yi yɛn boli bia maa yuli o deerila bia maa paɣidɔɣiso maa sani n-wuɣi o zuɣusaa buta o yi nyɛla doo, o mi yi nyɛ paɣa bunahi ka naanyi boli o yuli. Ni o yi naai, paɣiba ni tooi kpalim kpaliŋga ni di pala taali. Ni amaa Faara ŋɔ yi bɔra o bi yɛn deei bia maa, o kuli yɛn zaŋla o nuu m-pa bia maa zuɣu ni ka boli yuli maa n-ti o. Ni o yi boli yuli maa naai o lahi suhirila adua n-ti bia maa.

Kpɛma ŋɔ wuhiya ni katilikinima ban tooi malila bia maa ni siɣi so maa anfooni n-suhi adua n-niŋ di puuni, ni di yi niŋ ka dilana maa anfooni beni. Ni dina n-yɛn che ka bia maa ti yiɣisina ka deei lala nira maa halli maa. Ni dimbɔŋɔ chaŋmi ti ŋmani Dagbandabba ni yi dɔɣi bɛ bia ka zaŋ bia maa siɣilana yuli n-ti o la. Ni di zuɣu bɛ nyarila ninvuɣ’ suma kamani Anabi Yisa ma Mariama (Mary) tatabo. Ni bɛ yi suhi lala adua maa naai, di saha bɛ yɛn suhimi n-ti tiŋa maa zaa. Ni adua ŋɔ nyaaŋa bia maa yuli maa bolibu naami maa. Ni din kpalim nyɛla bɛ niŋ toto n-ti paɣidɔɣiso maa mini o yidana. Amaa o bi tam ka yɛli ni yuli ŋɔ mi ni tooi boli Dolodolo duu puuni bee bia maa ba yiŋa zɔŋ ni. Ni hali bɛ ni tooi niŋ li sambani ni.

Kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa yɛli ma ni yuli ŋɔ bolibu ŋɔ nyɛla balibu ni ka lahi doli Paarishi kam ni niŋdi shɛm bɛ ya polo. O daa yɛliya ni Gushiɛɣu polo bɛ yi yɛn boli bia yuli bɛ yɛn bola ŋmambuɣibihi ayi n-tooi kom niŋ ŋa puuni. Ka niŋ yɛlim n-niŋ zaɣ’ yini puuni ka bo shiri pahi. Ni bɛ yi ti boli bia maa yuli ka bɛ niŋ kom maa n-tɔɣisi bia maa nolini ka yɛli ni kom nyɛla nyɛvuli dinzuyu Naawuni nyuhimi bia maa nyɛvuli kom. Ka niŋ shiri ŋɔ gba n-niŋ o nolini ka yɛli ni Naawuni che ka bia maa ti yiɣisina ka o daalizama ti nyaɣisi niriba nolini ka shiri la. Ni yɛlim maa mi ni Naawuni che ka bia maa ti yiɣisina ka o yɛltɔɣili kam nyɛla din yɛn maana ka pala din yɛn saɣinda. Ni bɛ yɛn niŋdila lala maa buta di yi nyɛla doo, paɣa mi bunahi.

Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛli ma ni, Dolodolonima ban bi maani baɣiyuya pɔi ka naanyi booni bɛ bia yuli, ni bɛ mi ka saha shɛli bɛ ni booni bɛ bia yuli. Ni di ni tooi nyɛ Asiba, Wuntaŋni bee Zaawuni. Ni dimbɔŋɔ dolila saha shɛli Faara maa ni yɛn paana. Ni zabbiɛri pinibu pala din kpa talahi zaŋ ti Dolodolo adiininima. Ni a yi bɔra a ni tooi pini a bia zabbiɛri a mi suhu yi bɔra a bi yɛn pini o.

Ladzekpo (2003) wuhiya, ni Dolodolo adiinima ni mali yu’ shɛŋa n-tiri bɛ bidibisi nyɛla din yi Naawuni kundi palli la (New Testament) puuni na. Lala yuya maa n-lahi nyɛ Anabi Yisa nyaandoliba la yuya. Kamani, “Matthew, John, Peter, Simon” nima ŋɔ zaa nyɛla bɛ ni mali shɛŋa n-tiri bɛ bia. Ni lala niriba ŋɔ ka ti duuma Yisa daa pii ni bɛ sɔŋdi o ka yihiri waazu bee n-dolisiri niriba. Ni nira yi lahi yuli lala yuya ŋɔ n-tooi zooi ka Dolodolo yaɣili kam tooi mali ŋa n-tiri bɛ bihi saha shɛli bɛ yi ti Babitaazi ba. Ni Dolodolo adiinima lahi mali yu’ shɛŋa tiri bɛ bihi ka di yi ti duuma Naawuni kundi kurili (Old Testament) la puuni na. Lala yuya maa shɛŋa n-nyɛ; Moses (Musah), Joseph (Yisifu) nima. Lala n-lahi nyɛ li, Dolodolo adiini lahi mali bipuɣinsi yuya ka di gba yi ti duuma Naawuni kundi palli ŋɔ ni na. Yuya ŋɔ shɛŋa n-nyɛ; Mary, Elizabeth nti pahi Martha. Ni amaa kundi ŋɔ bi wuhi yuya ŋɔ gbuna ni ni nyɛ shɛli. Bipuɣinsi yu’ shɛŋa din be Naawuni kundi kurili la ni n-nyɛ Easther, Debɔra nti pahi Naomi.

Musulinsi adiininima ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm.

Musulinsi gba nyɛla adiini shɛli din be Dagbaŋ ka Dagbamba ban be di ni gba pindi bɛ bia zuɣu n-doli adiini ŋɔ ni wuhi shɛm. Dinzuɣu, n lahi bɔri ni n kahigi wuhi bɛ gba ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm.

N vihigu puuni m ba Salifu Mahama (Gingaani Limam), daa yɛli ma ni musilimi paɣa yi kuli kpuɣi puli kamani chiri yini ka ban dee baŋ di tu ka bɛ bo bia ŋɔ yuli zali. Ni Naawuni yi sheei paɣipuulana ŋɔ ni alaafee dahinshɛli bɛ timdila bihi ka bɛ chaŋ garigi bɛ dɔɣiriba mini simnima ni bɛ nyɛ zuɣusuŋ. Ni dindali maa hali ni dabaayopɔin dali bɛ ni tooi zaŋ bɛ ni bo yu’ shɛli la n-ti bia ŋɔ. Ni amaa di na yɛn nyɛla ashili naɣila suuna dali ka bɛ yɛn yihi yuli maa polo ka sokam baŋ bɛ ni ti bia maa yu’ shɛli.

M ba Limam yɛli ma ni bɛ yi yɛn zaŋ yuli maa ti bia maa bɛ moonila jiŋli buta niŋ nudirigu tibili ni. Ni ka lahi lɛbigi m-moli jiŋli ŋɔ n-niŋ o nuzaa tibili maa ni. Ni o yi moli jiŋli maa naai ka o boli yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti o maa buta o yi nyɛ doo, ni o mi yi nyɛ paɣa bunahi. Ni dimbɔŋɔ bi ʒɛmi ni limam boli yuli ŋɔ di saha maa. Ni bia maa ba yi karim o ni tooi boli yuli maa n-ti bia maa bee so yi be bɛ yiŋa maa ka karim, bia ŋɔ ba ni tooi che ka dilana maa boli yuli maa.

N daa bɔhi kpɛma ŋɔ ni m baŋ paɣi yi dɔɣi, musulinsi ni dabaala ka bɛ niŋdi suuna. Ka o daa yɛli ma ni paɣa yi dɔɣi musulinsi ni dabaayopɔin dali ka bɛ niŋdi bia ŋɔ suuna bee ka bɛ pindi bia ŋɔ zuɣu. Paɣi mi yi dɔɣi di dabaayobu dali n-nyɛ guli taribu.

Dindali maa asiba dɔɣiriba mini simnima laɣindila paɣidɔɣiso yili ŋɔ n-tim bihi ka bɛ gili yani n-tari guli. Guli ŋɔ taribu ŋɔ daliri nyɛla di teei simnima mini dɔɣiriba ni Naawuni biɛ’ suŋ bɛ sa n-niŋ bɛ bia maa suuna. Bɛ yi tari guli ŋɔ naai dabba ŋɔ ban labirila bɛ yinsi.

Ni di saha ka paɣiba mi chaŋ maneeka nti nɛm suuna zim mini ʒiɛri. Ni paɣiba ŋɔ yi na tum bɛ tuma ni nyɛ shɛli naai bɛ labirila bɛ yinsi nti vuhi. Yuŋ yi ti zibi, ka paɣiba ŋɔ lahi labi paɣidɔɣiso yili ŋɔ nti bahi tum tuun’ shɛŋa ŋan beni n-guhiri sɔhibiɛɣu suuna maa.

Ni luɣ’ shɛli doo ŋɔ m-piiri yuli maa. O yi pii yuli ŋɔ naai ka o niŋ o paɣa saawara, amaa shɛba ban bi niŋda. Ni doo ŋɔ yi nyɛla ŋuŋ bi karim o chanila Afa yiŋa ka o ti sabi yuli ŋɔ n-niŋ gbaŋ ni n-ti o ka o mi zaŋ kuli nti ti paɣidɔɣiso ŋɔ ka o zaŋ li niŋ bia maa difɛli lɔŋni ka o doni di zuɣu ka biɛɣu neei ka bɛ naan zaŋ yuli ŋɔ n-ti o. N daa bɔhi o di daliri ni nyɛ shɛli, ka o daa yɛli ma ni di yi niŋ ka bia maa yi bɔri yuli maa o bi yɛn kuhi, ni amaa o yi je li o yɛn kuhimi hali ka biɛɣu ti neei. Di saha bɛ ni taɣi o ni bɔri yu’ shɛli n-ti o. Ni amaa shɛba kuli kaarila biɛɣu n-zaŋ yuli maa n-ti Afanima ka bɛ boli li n-ti bia maa.

M ba Limam daalizama puuni o da yɛliya ni, luɣ’ shɛli polo bɛ yi yɛn pini bia zuɣu bɛ toorila kawana n-niŋ pɔna ayi ni ka bo gumdi, guli, kanwa mini liɣiri m-pa kawana maa zuɣu n-zaŋ ŋa zali bia maa zuɣusaa ka biɛɣu neei. Ni di daliri nyɛla, kawana ŋɔ wuhirimi ni bia maa yi yiɣisina o nyɛla ŋun yɛn diri bindirigu, kawana mi n-nyɛ Dagbamba bindiri’ kpani. Gumdi ŋɔ mi wuhirimi ni bia maa nyɛla ŋun yɛn ti yɛri nɛma, ka guli la mi wuhiri ni a yi nya sana a tiri o la guli bee sana yi paagi a a tiri o la guli. Ni ka liɣiri la mi wuhiri ni bia ŋɔ yi yiɣisina o nyɛla ŋuŋ yɛn diri liɣiri.

Afanima ŋɔ yi boli bia ŋɔ yuli ka suhi adua naai bɛ kpaarila pɔŋ yini ka che pɔŋ yini maa mi ka wanzamanima gba kpaai li. A yi yuli n ni kali yɛl’ shɛŋa ŋɔ, Dgbamba pam pa bɔrimi ni bɛ zaŋ ŋa leei ti kali pumpɔŋɔ, dama di pa yoliya pam ti biɛhigu puuni. Afanima ŋɔ yi niŋ di ni tu ni bɛ niŋ shɛm naai ka boli bia maa yuli bɛ zaŋdila yuli ŋɔ n-ti paɣiba ka bɛ gba kpalim kpaliŋga ka boli bia maa yuli. Di yi nyɛla doo buta ka bɛ yɛn kpalim, o mi yi nyɛla paɣa bunahi.

Bɛ yi boli bia ŋɔ yuli naai bɛ kɔrigirila piɛɣu n-niŋ bindirigu n-tari niriba bee bɛ ʒiʒiinitaba. Bɛ yi kɔrigi piɛɣu ŋɔ bɛ yihirila Afanima, Wanzam ni Paɣidɔɣisotɔɣinda tarili ni nyɛ shɛli n-ti ba. Tomo polo Afanima deerila kɔrigili, ka Wanzam deei beenkpaa ka Paɣidɔɣisotɔɣinda mi deei zuɣu, biɛhi ni gbaŋ. Naya polo wanzam sula zuɣu mini biɛhi ka paɣidɔɣisotɔɣinda mi su gbaŋ mini nyingoli. Amaa n vihigu puuni, bɛ daa yɛli ma ni bia maa ba yi ka piɛɣu o ni tooi kuli bo zahim bee gbana bee ka o kɔrigi noo ni hali o ni tooi ku da nakɔhinimdi ka bɛ zaŋ duɣi bindirigu maa. N vihigu puuni bɛ daa lahi yɛli ma ni piɛɣu kɔrigibu pala talahi musulinsi ni.

Dabisli ŋɔ nyɛla suhupiɛlli dabisili, dinzuɣu sokam kuli maanila o maŋa viɛnyɛla lala dabisili maa. Dindali maa paɣidɔɣiso ŋɔ kuli yɛn maalila o maŋa ka lahi maali bilɛɣu ŋɔ shili viɛnyɛla. Dagbamba boonila neen’ shɛŋa paɣidɔɣiso ŋɔ ni ye suunadali maa ”va n-yina.”

Afanima ŋɔ yi boli bia yuli ka suhi adua naai din kpalim nyɛla dɔɣirikpɛma ŋɔ bee bia ŋɔ ba bo soli m-pini bia ŋɔ zuɣu. Bɛ yi dɔɣi bia, Dagbamba boonila zabi’ shɛli din be o zuɣuni maa zabbiɛri. Dinzuɣu bɛ ni bo soli pini lala zabibiɛri maa bahi. Paɣidɔɣisotɔɣinda n-gbubi bia maa ka Wanzam pindi o, amaa pa taali n-nyɛ li ni bia yaba paɣa bee o piriba gbubi o ka bɛ pindi o.

Bɛ yi kuli boli bia ŋɔ yuli ka suhi adua, ka pini o zabbiɛri maa din kpalim nyɛla bɛ duɣi di ka wurim. Di saha Suuna naami maa.

Dakubu (2000:59) wuhiya ni Musulinima tooi tirila bɛ bihi yuya n-doli dabisili shɛli bɛ ni dɔɣi bia ŋɔ. Shɛhira;

DABISILI DOO PAƔA

Alahiri Abubakari Khadija

Atani Hamid Aisha

Ti yi lihi baŋda ŋɔ ni yɛli shɛm ŋɔ nyɛla yɛlimaŋli dama ti yi yuli shɛhira shɛŋa o ni ti zuɣusaa ŋɔ, ti ni nya ka Abubakari mini Khadija nyɛla Alahiri bihi yuya. Ka, Hamid mini Aisha mi nyɛ Atani bihi yuya.

Niriba milinsi zaŋ chaŋ Dagbamba ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm

N daa deei lahibaya pam kpamba sani zaŋ kpa Ʒɛman’ kurili mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu polo. Amaa n ku tooi kahigi bɛ zaa zilinkom ŋɔ n-ti salo. Dinzuɣu n kuli yɛn piila bɛ shɛba dini n-kahigi ŋa wuhi zamaatu.

Tuuli, n daa nyɛla ŋun chaŋ Toliŋ nti paai n yaba Toliŋ Monkwaa. N yaba Monkwaa daa yɛli ma ni paɣa daa yi dɔɣi ʒɛman’ kurili bɛ bi pindi bia maa zuɣu faashee bia ŋɔ piɛm nti kpaai. O daa lahi yɛli ni, bia ŋɔ piɛm yi kpaai dahinshɛli paɣiba n-yɛri yili yidana maa ni bia maa piɛm kpaaya. Ni di saha ka yili yidana ŋɔ mi naanyi paai bɛ dɔɣirikpɛma nti pii li tɔɣisi o. Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi wum ŋ-ŋɔ, o bɔrila ninkur’ shɛba o nini ni tiɣi ka bɛ go baɣa. O daalizama puuni, o daa yɛli ma ni bɛ ni tooi chaŋ paai baɣisi ata sani din kuli yɛn che ka bɛ nya yɛlimaŋli ni be shɛli. Kpɛma ŋɔ daa bi lahi tam ka yɛli, ni baɣa ŋɔ ka bɛ yɛn buɣi ka baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa puuni. O daa lahi yɛli, ni zuɣupinibu dali asiba ka bɛ gɔri baɣa. Ni bɛ yi yi baɣa ŋɔ gɔbu kuna, bɛ laɣindila daŋ kpamba n-ʒili n-yɛli ba bia maa ni siɣi ninvuɣ’ so bɛ daŋ maa ni. Di saha ka bɛ zaŋ bia ŋɔ siɣilana maa yuli n-ti o.

Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ni bɛ yi go baɣa ŋɔ kuna bɛ maanila baɣiyuya bee yɛlikura. Ni baɣiyuli ŋɔ maalibu shee bɛ zaŋdila no’ shɛba baɣa maa ni wuhi ba maa m-maali baɣiyuya ŋɔ. O yɛliya ni bɛ tooi zaŋdi nɔhi kamani, no’ piɛlli, no’ ʒee, no’ sabinli nti pahi no’ yoli m-maani baɣiyuya ŋɔ. Ni no’ ʒee zami n-ti nimmɔhi dinzuɣu bɛ yaanima maa deemi ka gu ba bee n-yihi ba nimmɔhi ni, ni no’ sabinli maa mi bɛ deei ka gu ba ka che ninsabisi. Ni ka no’ yoli la mi daliri nyɛla bɛ kpiimba deei ka gu ba ka che yɛl’ yɔhi. Ni ka no’ piɛlli la mi za n-ti suhupiɛlli. O lahi yɛli, ni bɛ yi maali baɣiyuli ŋɔ ka kɔri nɔhi ŋɔ, bɛ ni pibiri doni shɛm ka bɛ mali baŋdi bia ŋɔ ni yɛn yiɣisina ka o biɛhigu ti be shɛm. Ni bɛ yi kɔrigi noo kam bɛ zaŋdi o mi m-bahi ka o pibiri. Ni noo ŋɔ yi pibiri nti doni yɛliga, di wuhirimi ni bia maa nyɛla ŋun ni yuui dunia yaaŋa zuɣu, ni ka lahi nya suhupiɛlli mini yurilim niriba sani. Ni noo ŋɔ mi yi doni o luɣili zuɣu, di wuhirimi ni bia ŋɔ nyɛla ŋun ku di nyaɣisim bee n-nya suhupiɛlli dunia ŋɔ hali ni o nyɛvuli tariga. Dinzuɣu, bia ŋɔ yi ti yiɣisina ka lala ŋɔ niŋdi o biɛhigu puuni, di bi yɛn lɛbi saani n-ti o laamba ŋɔ. Ni di mi yi mali bɛ ni yɛn niŋ shɛm taɣi li ka bɛ daŋ bo di soya. Yaha, ni noo ŋɔ mi yi pilila o puli zuɣu, di saha di wuhirimi ni bia ŋɔ nyɛla ŋun yɛn ti liriti bɛ daŋ maa daashili.

Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya ni zaawuni ka bɛ daa yi pindi bia zuɣu ʒɛman’ kurili. Ni bɛ daa yi zaŋ bia ŋɔ yuli ti o naai, bɛ zaŋdila no’ shɛba bɛ ni zaŋ maali baɣiyuli maa n-duɣi saɣim bela n-tari bɛ ʒiʒiinitaba.

N ni daa yi Toliŋ, n daa zaŋla n zuɣu ʒi Malishɛɣu polo nti paai m paɣa nabia Zara. M paɣa Zara yɛltɔɣa daa dii bi woligi pam ka che n yaba Monkwaa dini maa. Dama o gba daa yɛliya, ni bɛ daa yi dɔɣi bia ʒɛman’ kurili bɛ gɔrila baɣa ni bɛ nya bia maa ni siɣi so, ni bɛ daa lahi maani baɣiyuya. Amaa baɣiyuya ŋɔ maalibu shee ka bɛ zilima daa woli bela. M paɣa Zara daa yɛliya, ni baɣiyuli ŋɔ maalibu shee, Dɔɣirikpɛma ŋɔ daa yi chɛrimi ka paɣiba bo ŋmambuɣibil’ piɛlli ka tooi za n-nɛm li niŋ di puuni ka o che ka bɛ tooi kom pilisi za zim ŋɔ n-ti o. Ni Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi deei li o boori li mi m-bahi tiŋa ka boli bɛ kpiimba maa zaa kpɛma yuli ka yɛli, ni o yiɣisi deei kom ŋɔ nyu ka che ka di paai ban kpalim maa zaa ni dama bana m-mi taba. O gba daa lahi yɛli, ni nɔhi ŋɔ donibu ka bɛ yɛn zaŋ m-baŋ bia maa ni yɛn yiɣisina nti nyɛ so.

N ni daa yi Malishɛɣu ŋɔ n daa lahi kpuɣi napɔŋ n-kpa Ŋɔdua polo nti paai n yaba Issahaku Fusheini (Ŋɔdua Kambonnaa). N yaba Kambonnaa kpamli zilinkom puuni, o daa yɛli ma ni, ʒɛman’ kurili paɣa daa yi dɔɣi di dabaata dali ka “Piɛm kpaara.” Ni piɛm ŋɔ mi daa yi kpaai dabisili shɛli yili maa paɣiba yirimina nti yɛli Dɔɣirikpɛma. Kpɛma ŋɔ zilinkom puuni o daa yɛli ma ni bɛ daa yi gɔrila baɣa ni bɛ nya bia ŋɔ ʒila o yuli na bee o nyɛla sana bɛ daŋ maa puuni (o siɣila so bee o bi siɣi so). O yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya, ni paɣa daa yi dɔɣi di dabaanu dali ka bɛ pindi bia maa zuɣu.

Dagbaŋkpamba n-nya ka yɛli ni, “ Ŋun kariti a yi bi zani a gba bi zaana.” Dinzuɣu, n ni daa yi Ŋɔdua n daa saami gari Gingaani nti paai m bakpɛma Vili Wulana. Kpɛma ŋɔ gba daa nyɛla ŋun niŋ ma tɔɣino zaŋ kpa n tuma ŋɔ polo. N daa vihi o zaŋ kpa ʒɛman’ kurili zuɣupinibu polo, ka o gba daa zaŋ o haŋkali ni shɛli m-pahi ma. O daa yɛli ma ni paɣa daa yi dɔɣi faashee bɛ go baɣa n-nya bia maa ni siɣi so ka naanyi pini bia ŋɔ zuɣu ka zaŋ o siɣilana yuli n-ti o.

Kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa lahi yɛli ma ni bɛ daa yi zaŋ bia siɣilana ŋɔ yuli ti o, ni o yi ti yiɣisina o biɛhigu yɛn chaŋmi ti ŋmani o siɣilana maa biɛhigu bee o deerila o siɣilana maa tuun’ tumsa. Ni di zuɣu ninvuɣ’ shɛba ban daa mali bukaata daŋ maa ni ka kpi, bana ka bihi ŋɔ daa yi siɣira. Ni amaa so daa yi ka bukaata daŋ puuni so bɛ dɔɣiri o. Ni hali paɣa yi dɔɣi ka bɛ vihi ka bia ŋɔ siɣi lala nira ŋɔ bɛ bi saɣiri mali lala nira maa yuli maa tiri bia ŋɔ, dama bɛ je ni bia ŋɔ ti yiɣisina be kamani o siɣilana maa ni daa be shɛm maa.

N ni daa yi Gingaani n daa lahi kahi n ŋmangura kpa Tamali polo nti paai m ba Iddirisu Yakubu (Lamashɛɣu gunu) ŋun be Zujuŋ la, ka o gba daa ti ma o kpamli fasara ni nyɛ shɛli. Dama Dagbaŋkpamba m-bi tam ka yɛli ni, “Pahigu ka pa ni ŋmɛri so m-bi zaɣisi.” Kpɛma ŋɔ daa yɛli ma ni ʒɛman’ kurili bɛ daa yi dɔɣi bia bɛ bɔrila kpahiga n-lo n-yili ka di limsi paɣidɔɣiso maa mini bilɛɣu maa. Ni hali so daa yi kpe ni o ti nya bia ŋɔ ka di tu ni o nya o paɣidɔɣiso ŋɔ kpuɣirila bia maa yihina ni di mi yi bi tu ni dilana nya o o yɛn chɛla bia maa sɔŋ ka yina n-ti puhi dilana. Din ka Dagbaŋ ninkura daa yi yɛri ni, bia maa na bela “kikariga” ni. N daa vihi o ni m baŋ di daliri, ka o daa yɛli ma ni di daliri nyɛla bɛ je ni ninvuɣ’ shɛba ban bi tu ni bɛ nya bia maa nya o. Kamani pakoli ŋuŋ na bi yaɣi doo kundi. Ni lala pɣa yi nya bia ŋɔ pako’ piɛla ni tooi gbaai bia maa.

O daa lahi yɛli ma ni bia zuɣupinibu ʒɛman’ kurili daa yi dolila bia maa nyuɣu lubu bee ”piɛm kpaabu.” Ni bia maa mi nyuɣu daa yi lu bɛ gɔrila baɣa ni bɛ nya bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa ni, ka bɛ zaŋ lala nira maa yuli n-ti bia maa. O yɛltɔɣa puuni o gba daa yɛliya ni pa baɣa yino sani ka bɛ daa yi chana. Ni bɛ daa tooi chani paari baɣisi ata sani. O daa yɛliya ni di daliri daa nyɛla bɛ nya yɛlimaŋli ni be shɛli. Ni bɛ daa yi buɣi baɣa ŋɔ ka kuna dɔɣirikpɛma ni maali baɣiyuya ka zaŋ bia maa yuli n-ti o. Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ni baɣa ŋɔ gɔbu ŋɔ daliri daa nyɛla bɛ nya yu’ shɛli bia maa ni bɔra ka bɛ zaŋ li ti o din yɛn che ka o ti yiɣisina n-nyɛ ninvuɣ’ suŋ biɛhigu puuni.

M ba Lamashɛɣu gunu yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya ni, ʒɛman’ kurili zuɣupinibu nyɛla din daa mali anfaani pam n-ti bia ŋɔ mini o laamba maa zaa. Ni dama yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti bia maa bɛ yɛn vihimi pɔi ka naanyi zaŋ li ti o. Dinzuɣu di nyɛla din yɛn ti gbubi o sɔhibiɛɣuni. Ni baɣiyu’ shɛŋa mi bɛ ni daa yi maani ŋɔ nyɛla din daa yi guri ka taɣiri bia ŋɔ yɛl’ biɛɣu kam ka lahi tiri o suhupiɛlli mini yurilim ninsalinima sani.

N ni daa yi Lamashɛɣu n daa zaŋla n zuɣu lahi ʒi Naya polo. N ni daa paai Naya n daa chaŋ fɔŋ yuli booni Balogu nti ʒini Afa Mohammed Baba tooni. Afa Baba daa yɛli ma ni ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu pa dolila nira ni be adiini shɛli ni. O daa yɛliya, ni paɣa yi dɔɣi ʒɛmana ŋɔ Naya, bia ŋɔ ba chanila Afa sani nti bo bia ŋɔ yuli. Ni shɛba chanila bia ŋɔ dɔɣim dali ŋɔ ka shɛba mi chani suuna dazɔhigu dali.

Afa Baba daa lahi yɛli, ni bɛ yi bo bia ŋɔ yuli naai, bɛ bɔrila pɔŋ n-tooi kawana niŋ di puuni ka bo gumdi, guli, kanwa nti pahi laɣ’ para. Amaa o daa yɛliya ni guli ŋɔ kalinli daa yi dolila bɛ ni dɔɣi bi’ so. Ni bia maa yi nyɛla doo bɛ bɔrila guya ata din saɣi guya m-pa kawana ŋɔ zuɣu. Ni o mi yi nyɛla paɣa, guya anahi ka bɛ bɔri pari di zuɣu. Ni di saha ka zaŋ Afa maa ni sabi yu’ shɛli n-ti o maa n-fi kawana maa puuni, ka zaŋ li zali bia maa zuɣusaa hali ni suuna maa dali asiba.

Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ma ni bɛ yi dɔɣi bia di naba dali ka bɛ niŋdi suuna. Ni suuna dali ŋɔ asiba kpamba laɣindimi n-ʒini paɣa ŋɔ ni dɔɣi yili shɛli ŋɔ m-boli bia maa yuli ka suhi adua. Ni adua ŋɔ suhibu shee bɛ zaŋdila pɔŋ shɛli kawana maa ni be maa n-zali bɛ sunsuuni ka Afa so ŋun yɛn boli yuli maa, tim di puuni n-yihi bia maa yuli maa m-boli li ti zama. Di saha ka paɣiba gba deei yuli ŋɔ m-kpalim kpaliŋga ka boli yuli ŋɔ n-ti zama maa ka bɛ baŋ yu’ shɛli bɛ ni ti bia maa.

Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛli ma ni, Afanima ŋɔ yi boli bia ŋɔ yuli naai bɛ kɔrigila piɛɣu. Ni bɛ yi kɔrigi piɛɣu ŋɔ, bɛ yihirila zuɣu mini biɛhi nti Wanzam, ka zaŋ gbaŋ mini nyingoli nti Paɣidɔɣisotɔɣinda, di saha ka naanyi zaŋ yaaŋa mini gbali n-ti Paɣidɔɣiso. Ni Afanima ŋɔ yi boli bia ŋɔ yuli naai ka suhi adua, bia ŋɔ ba chɛrimi ka bɛ duɣi bindirigu n-ti dɔɣiriba mini simnima.

N tɛhiya ni n ni daa kuli zɔri gindi n-deeri kpamba zilinkom ŋɔ di daa ti naala Gushiɛɣu ka n daa zani. N ni daa paai Gushiɛɣu, n daa chaŋ ti paala M ba Maliʒɛri Nakɔhinaa, ka kpɛma ŋɔ gba zaŋ o zilinkom ni nyɛ shɛli m-pahi ma. Kpɛma ŋɔ daalizama daa bi woligi ka che Afa Baba Naya dini maa. Amaa ŋun daa lee yɛlimi ni pɔŋ maa ni, bɛ bɔrila musuulo mini kpaam m-pahi binshɛŋa zuɣu Afa Baba ni daa kali maa. O daa yɛliya ni musuulo ŋɔ daliri nyɛla bihi dɔr’ kpani nyɛla gbuni. Ni di zuɣu bɛ yi suhi adua n-niŋ lala binyɛra ŋɔ ni gbuni yi ti gbaai bia ŋɔ ka bɛ baɣisi musuulo zaŋ pahi kpaam la mini gumdi la zuɣu n-furi o, o nyɛla ŋun ni nya alaafee. Kpɛma ŋɔ gba yɛltɔɣa bahigu o daa yɛli ma ni, bɛ yi kɔrigi piɛɣu ŋɔ naai bɛ yihirila kɔrigili n-ti Afanima, ni ka zaŋ gbaŋ n-ti paɣidɔɣisotɔɣinda, ka Wanzam mi su zuɣu ni biɛhi, ni ka paɣidɔɣiso mi su gbali.

Dagbanyuya balibu

Dagbamba ni mali yu’ shɛŋa n-tiri bɛ bihi balibu zooya pam. Yuli kam mi malila bɛ ni mali tiri bia kam ni daliri shɛli zuɣu. Dinzuɣu nira yi dɔɣi bia ka yɛn ti o yuli di tu ni o vihi pam. Dama Dagbaŋkpamba n-nya ka yɛli ni, “a yi boli a bia gbuɣinli nyini ka o yɛn gbaai.”

Yɛlimaŋli, n vihigu puuni kpamba wuhiya ni Dagban’ yuli n-kani ka bɛ booni li ka di pala daliri shɛli zuɣu n-che ka bɛ booni li. Dinzuɣu, n yɛn piila yuya maa shɛŋa n-kahigi ŋa. Yu’ bali shɛŋa n ni yɛn kahigi maa n-do gbunni ŋɔ:

Siɣili yuya

Dagbamba nyɛla ban ti yɛda ni daŋ ni bia bi dɔɣiri daanshɛli ni nira. Ni bia kam ka bɛ yi dɔɣi di wuhimi ni o daa pun bela bɛ daŋ maa ni ka lee kpi ka lahi labina maa. Lala zuɣu bɛ daa yi dɔɣi bia ka dalin’ shɛli ka bia ŋɔ ni ka bɛ ni zaŋ li baŋ bia ŋɔ ni siɣi ninvuɣ’ so, din ŋuna bɛ yɛn chaŋmi n-ti vihi m-baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa ni, ka bɛ zaŋ dilana maa yuli n-ti bia maa. Ni amaa bia daa mi n-siɣi so ka bɛ je ni bɛ zaŋ lala nira maa yuli maa n-ti bia maa. Ni di daa yi niŋ lala, daŋ maa nima kɔŋko m-mi daliri shɛli din tahi li ka bɛ je ni bɛ zaŋ lala yuli maa n-ti bia maa. N vihigu puuni bɛ daa yɛli ma ni di daliri nyɛla lala nira maa daa mi n-tum gala bee m-be galagala o biɛhigu ni ka ti kpi, ka bɛ mi je ni di niŋ siɣili bɛ daŋ maa ni. Dinzuɣu, bɛ bi saɣiri lahi zaŋdi lala nira maa yuli n-tiri bi’ so bɛ daŋ maa puuni. Di saha bɛ tooi booni lala bia maa Neena bee Neempaɣa o yi nyɛla paɣa, o mi yi nyɛla doo, bɛ booni o la Neendoo. Ni yuya ŋɔ mi gbunni wuhimi ni o kpimi ka neena. Siɣili yu’ shɛŋa bɛ ni tooi lahi mali tiri bihi Dagbaŋ shɛŋa shɛhira n-do gbunni ŋɔ;

Nyaba

Mpaɣa

Dokurugu

Paɣikpɛma

Baaba.

Amaa n vihigu puuni n daa baŋya ni pa Dagbamba kɔŋko m-mali siɣili yuya. Dagbamba ni kuli dihi tabili ni nira yi kpi bɛ ni tooi lahi dɔɣi o daŋ puuni shɛm, lala ka zuliya shɛba gba ti li yɛda ka dihi li tabila.

Ladzekpo (2003), wuhiya ni Yɔribanima ban nyɛ zuliya m-be Nanjaliya la gba kaya ni taada puuni bɛ yi dɔɣi bia faashee ka bɛ chaŋ n-ti vihi nya o ni siɣi so bɛ daŋ maa ni. Ni di yi niŋ ka bia maa yaba bee o yaba paɣa kpi ka di bi yuui ka bɛ dɔɣi bia maa, bɛ booni o la “Babatunde” bee “Babatunji” o yi nyɛla doo. Ni yuya ŋɔ gbunni nyɛla “m ba neena. Ni o mi yi nyɛla paɣa bɛ booni o la “Yabo” bee “Yɛtunde.” Ni amaa bi’ bɔbigu bi siɣiri ninvuɣ’ yino daŋ ni. Amaa dimbɔŋɔ nyɛla din woligi ka che Dagbamba dama Dagbaŋ ŋuna bɛ tooi dɔɣiri bi’ bɔbigu ka bɛ zaa siɣi ninvuɣ’ yino daŋ ni. Amaa bi’ bɔbigu yuya ku tooi nyɛ “Babatunde” bee “Yɛntunde” Yɔribanima zuliya puuni bee bɛ daŋ puuni.

Bɛ yi dɔɣi bia ka chaŋ n-ti vihi ka bi baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa ni, bɛ tooi booni bia maa Saandoo bee Saampaɣa bee shɛba ban boli o Dasana bee Paɣasana. Dimbɔŋɔ wuhiya, ni o nyɛla sana bɛ daŋ maa ni.

Ŋaha yuya

Yu’ ŋaha nyɛla din yoli pam Dagban’ yuya ni. Zakaria (2009), wuhiya ni pa pumpɔŋɔ ka Dagbamba pili bɛ bihi ŋaha yuya bolibu. Ni bɛ daa pun boonila bɛ bihi ŋaha yuya ŋɔ ʒɛman’ kurili. Ni daliri shɛŋa mi n-daa che ka nira dɔɣi bia ka ti o ŋaha yuli. Ni dama di daa mi n-niŋ ka doo ŋɔ paɣa bɔbu ni ka o nya muɣisigu shɛŋa, ka je ni o tam ŋa. Di saha o yi dɔɣi bia o ni tooi zaŋ lala muɣisigu maa ŋahi ŋahili ka zaŋ li m-boli o bia maa. Ni so mi daa beni ka di nyɛla dɔɣim n-niŋ o mini o paɣa muɣisigu bee tɔm ka niriba zuri doo ŋɔ mini o paɣa ŋɔ nyaaŋa bee m-maani ba ansarisi. Ni so mi beni ka di nyɛla o nyɛla aliheeri ka je ni o tam li. Kpamba bɛ tam ka yɛli ni ŋaha yuya mi ka paɣa yuli bee doo yuli. Ni paɣiba mini dabba zaa nyɛla ban ni tooi mali yu’ yinsi. Ŋaha yuya shɛhira n-do gbunni ŋɔ:

Vikuba

Beninya

Puumaaya

Mandeeya

Wunniche

Wunibiyɛli

Mbaŋba

Salapawuni

Baŋbebu

4.4.3 Jahi yuya

Abdulai (1996) wuhiya ni Dagbamba kali soli zuɣu paɣa yi mali pua nti dɔɣi ka di yaɣi bi’ yino zuɣu, Dagbamba booni ba la jahi. O yɛliya ni jahi mi malila bɛ yuya ka che bi’ gansi yuya ka bɛ biɛhigu lahi woligi ka che bi’ gansi biɛhigu. Ni biɛhigu puuni bɛ yi dɔɣi bia ka ti lahi dɔɣi so m-pa o zuɣu di wuhiya ni tuuli bia maa tuzo m-bala. Amaa jahi bana, bɛ ni tuui n-dɔɣi so maa n-nyɛ bia. Kpamba wuhiya ni kpɛma sani maa yi yɛlila bia sani maa ni o yimi nti nya dunia nyaɣisa. Ni o yi yina ka di ti nyaɣisa ni ŋun kuhima ka o wum ka gba yina.

N vihigu puuni n daa nyaya ka jabihi ata bee anahi dɔɣibu dii bi yoli, dinzuɣu niriba pam daa dii bi tooi n-wuhi ma bɛ ni booni lala bihi maa shɛm. Bɛ daa yɛliya ni ban ni mi shɛm nyɛla paɣa yi dɔɣi ka bɛ yaɣi bihi ayi zuɣu din ŋuna jahi balibu buyi m-bala, ni di zuɣu bɛ yuya maa bi taɣira. Ni amaa bɛ ni mali shɛli tooi woligiri ba n-nyɛ “kpɛma” bee “bila”.

Teebuli shɛli din do gbunni ŋɔ nyɛla din wuhiri jahi yuya.

JAHI

BIDIBISI

BIPUƔINSI

AYI Danaa mini Dawuni

Paɣinaa mini Paɣiwuni

ATA

Danaa, Danabila ni

Dawuni Paɣinaa,Paɣinabila mini Paɣiwuni

ANAHI Danaa, Danabila, Dawuni ni Dawunbila Paɣinaa, Paɣinabila, Paɣiwuni ni Paɣiwunbila

Abdulai (1996), puuni ka n yaai teebuli ŋɔ.

Dɔɣirikpihim yuya

Dakubu (2000:56) wuhiya ni dɔɣirikpihim yuya nyɛla paɣa yi dɔɣiri ka bihi maa labira. Ni di yi niŋ ŋ-ŋɔ m-paai bushɛm paɣa ŋɔ mini o yidana ŋɔ ni yɛli ni bɛ ni kpɛri baɣ’ shɛba ŋɔ nyɛla ban tuma bɛ deei ba. Dinzuɣu bɛ yi ti lahi dɔɣi bi’ so bɛ zaŋdi o mi nti sɔŋ tampuli zuɣu ka yɛli ni bɛ zaŋ o mi labi. Di saha, di yi niŋ ka zuliya shɛli kana chirigi ba o darila bia maa bahi. O yɛn bɔla liɣiri n-ti ba ka yɛli, ni o da o mi maa. Di saha ka bɛ kpuɣi bia maa n-labisi duu ka zaŋ lala zuliya maa yuli n-ti bia maa. Shɛhira,

Ŋmampiridoo (doo),

Kambɔmpaɣa (paɣa) bee

Gurima (paɣa bee doo).

Baŋda ŋɔ yɛligu shiri nyɛla yɛlimaŋli. Dama, Dagbamba nyɛla ban dihi tabili ni paɣa yi dɔɣiri ka bɛ labira bee n-kpira, di wuhimi ni bi’ yino maa n-kanina ka labiri maa. Ni di zuɣu, di yi niŋ lala m-paai buta ka paɣa maa ti lahi dɔɣi bɛ zaŋdila bia maa nti sɔŋ soli ni bee tampuli zuɣu ka bari mɔri m-pa o zuɣu. Ka yɛli ni bɛ yɛn nyo o la buɣim ka o kpi ka ku lahi tooi labina. Ni di yi niŋ lala ka so yi gariti n-saɣisi li ka nya lala o bɔrila liɣiri n-ti ba ka yɛli ni o dala bia maa. Ni o yi kuli yo bia ŋɔ zuɣu bɛ kpuɣiri o mi n-kpɛhi duu. Lala nira maa yi nyɛ zuliya shɛli bee tinzunnira o chɛrimi ka bɛ boli bia ŋɔ o zuliya maa yuli bee o daŋ yuli. Hali o yi bɔra o ni tooi che ka bɛ chihi bia maa o zuliya maa chiha. Ni amaa di yi niŋ ka so bi tooi da bia maa bɛ ni tooi boli o Tampuli, Bɛje bee Soje. Dɔɣirikpihim yu’ shɛŋa Dagbamba ni tooi booni bee m-mali tiri bɛ bihi shɛŋa n-nyɛ;

Gurundoo bee Gurumpaɣa

Chekodoo bee Chekopaɣa

Laabandoo bee Laabampaɣa

Modoo bee Mopaɣa

Zabaɣadoo bee Zabaɣapaɣa

Kusadoo bee Kusapaɣa

Buɣ’ yuya mini tihi yuya

Abdulai (1996) wuhiya ni kurumbuni ha Dagbandoo daa yi kpuɣi paɣa ka dɔɣim niŋ ba muɣisigu o chanimi nti vihi di zuɣu. O yɛliya ni so daa mi-go lala hali ka bɛ ti wuhi o ni o chama ti puli o daŋ ni yɛl’ kura, kamani o ba Wumbee, o yaba tia bee Jebuni. Ni di yi niŋ daliri ka nira puli tia ka o paɣa zali pua nti dɔɣi, bɛ ni tooi boli bia maa Tia. Ni di mi yi nyɛla o ba Wumbee bee Jebuni, din ŋuna bɛ ni tooi boli o Wumbee bee Jebuni

Zakaria (2009) gba wuhiya ni so miin puli tihi ŋɔ bee m-maali o daŋ ni yɛl’ kura ŋɔ ka bi nya nasara bee ka bi tu katari. Ni di saha bɛ ni tooi chaŋ Buɣili ni nti suhi dɔɣim ŋɔ. Ni bɛ yi suhi dɔɣim ŋɔ buɣili ŋɔ ni ka kuli ka Naawuni ti zani bɛ nyaaŋa ka paɣa maa dɔɣi, bɛ tirila bia maa buɣ’ yuli. Ni bɛ mi zaŋdila buɣ’ shɛli bɛ ni chaŋ nti suhi dɔɣim maa yuli n-ti bia maa. Teebuli shɛli din do gbunni ŋɔ wuhirila buɣ’ shɛŋa mini ŋa yuya shɛhira;

BUƔILI

YULI

Jaagbo Toliŋ Jaagbo

Tɔŋgo buɣili/Yabyili Yabdoo/yabpaɣa/Tɔŋdoo/Tɔŋpaɣa

Saŋa Chiriwo

Ŋaani Budaali

Tampiŋ Ʒinyaba

Saŋ Tambo

Bonyaŋashe Lansa

Bole Chipo/Kipo

Pabo Naya Pabo

Ni amaa bi yi dɔɣi buɣ’ bia ka je ni bɛ zaŋ buɣili maa maŋmaŋa yuli m-boli o, bɛ tooi booni o kamani; Buɣili, Busaɣiri, Budaali.

N vihigu puuni kpamba daa yɛli ma ni di zala talahi ni nira yi chaŋ buɣili ni nti bo bia ka o boli bia maa lala buɣili maa ni yu ni o boli o yu’ shɛli. Ni hali bia maa yi ti zoona ka bɔri ni o taɣi o yuli maa, faashee o chaŋmi nti suhi soli buɣili maa sani. Ni hali lala bia yi yiɣisina gba nti yɛn kpuɣi paɣa bee n-kuli doo, faashee o chaŋ nti garigi buɣili maa ka o bahi o noli pɔi ka o naanyi kpuɣi paɣa ŋɔ bee n-kuli doo ŋɔ.

Dabisa yuya mini goya yuya

Dagbamba ni lahi tooi mali yu’ bali shɛli n-tiri bɛ bihi n-nyɛ; Dabisa mini goya yuya. N vihigu puuni wuhiya ni Dagbamba tooi mali dabisa ayopɔin maa zaa yuya n-tiri bipuɣinsi amaa di puuni dibaayi kɔŋko ka bɛ tooi mali n-tiri bidibisi. Ni lala dabisa maa n-nyɛ Alizumma mini Asibiri. N daa bɔhiya ni m-baŋ di daliri amaa so daa bi tooi yɛli ma daliri shɛli din che ka bɛ mali dabisa maa zaa yuya m-booni paɣiba ka lee malila Alizumma mini Asibiri ko n-tiri dabba.

N vihigu puuni daa lahi wuhi ni Dagbamba tooi mali goya yuya n-tiri bɛ bihi. Ni amaa Chira pia ni ayi maa puuni Damba mini Chimsi ko ka Dagbamba tooi mali tiri bɛ bihi. Ni di mi nyɛla bɛ yi dɔɣi bia maa lala goli maa zanibu dali bee o yibu dali. Ni hali bɛ yi dɔɣi bia Churi ŋɔ puhibu dali bɛ tooi mali lala goya ŋɔ yuya ŋɔ n-tiri bia ŋɔ.

Teebuli shɛli din do gbunni ŋɔ wuhirila dabisa mini goya yuya;

DABISILI/GOLI

PAƔA DOO

Alahiri Lahiri -

Atani Tani -

Atalaata Zilaata -

Alaaba Laaba -

Alaamishi Laamihi -

Alizumma Azima/Azimpaɣa Azima/Azindoo

Asibiri Sibiri/Sibpaɣa Sibiri/Sibdoo

Damba Damba Damba

Chimsi Chimsi Chimsi

Laribu yuya ŋan kpɛna Dagbaŋ

Zakaria (2009) wuhiya, ni Musulinsi Adiini ni kpɛna Dagbaŋ, di kpɛmina ni Laribunima yuya. O yɛliya ni lala yuya maa ni kpɛna Dagbaŋ di niŋ dabaayi, hali ka Dagbamba pam tɛhi ni di nyɛla Dagban’ yuya. Lala yuya maa shɛŋa n-do gbunni ŋɔ.

LARIBU DAGBANI

Ibrahim. Yibilam

Jibril. Ziblim

Yussif. Yisifu

Abu-Bakari. Bukali

Mariam. Maliyam

Saeed. Shero

Hussein. Sheini/Seini

Hajara. Azara

Rahamatu. Laamatu

Abdul-Rahaman. Dahamani

Dakuba (2000) gba wuhiya, ni Gbengberi n-ʒi Laribu yuya n-kpɛna Dagbaŋ. Ni di zuɣu nira yi kpahim lala yuya ŋɔ pam nyɛla din naari ni Gbengbɛhili bachi biɛlima kamani -tu bee -ta balante paɣiba yuya. Shɛhira; Alimatu, Aishatu, Abibata, Sanatu.

Daliri yuya

YULI DALIRI

Tisua Paɣa yi dɔɣi bia yuntusuɣu

Dayuuni Paɣa yi dani puli yuuni n-dɔɣi bi’ so.

Ʒiba Bi’ so ŋun ba kpi ka bɛ naanyi dɔɣi o.

Ʒiɛɣu Ʒiɛɣu ni ʒe n-naai ka bɛ dɔɣi bi’ so.

Ziŋnaa Nabi’ so ŋun ba kpi ka bɛ naanyi dɔɣi o.

Kayaba Bi’ so ŋun yaba kpi ka bɛ naanyi dɔɣi o.

Suɣuri Nira yi di nam ka tuui dɔɣi bi’ so

Asuro Bi’ so bɛ ni dɔɣi buɣim tɔbu dali.

Daliri yuya nyɛla yu’ shɛŋa din tiri n-doli daliri shɛli din niŋ ka bɛ naanyi dɔɣi bia maa. Di shɛŋa ni tooi nyɛla dɔɣim ni kana shɛm, ʒiɛɣu ʒɛbu, kɔkpaɣu, kum bee tɔbu. Lala yuya maa shɛŋa shɛhira n-do gbunni ŋɔ.

Nyuɣu bɛbu

Ʒɛman’ kurili Dagbandoo paɣa daa yi dɔɣi ka bia maa nyuɣu ti lu bɛ bɔrila soli ni bɛ yɛn bɛla o nyuɣu. Nyuɣu bɛbu ŋɔ pahila yɛl’ shɛŋa Dagbamba ni daa niŋdi zaŋ kpa bɛ bia zuɣu pinibu ni. Yɛlimaŋli n daa vihi kpamba ka bɛ neei n nini bee n-kahigi n-wuhi ma bɛ ni bɛri bia nyuɣu shɛm.

Tuuli, n daa paala Tahiri Peter Baba ŋun nyɛ katikiisi ka be Dagbani karim baŋsim yaɣili din be Winneba karimbanima karinzɔn’ titali la ni. Yɛlimaŋli, kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa yɛli ma ni paɣa daa yi dɔɣi ʒɛman’ kurili zuɣupinibu dali ka bɛ bɛri bia nyuɣu. Ni bɛ daa yi pini bia ŋɔ zuɣu nti paai zaawuni bɛ chanimi ti ŋmaai yabili na. Ni bɛ mi daa bi ŋmaari yɛb’ shɛba ban kpi naɣila ban ne, m-bo nyuli m-pahi di zuɣu ka dɔɣirikpɛma ŋɔ tim ka bɛ ti boli paɣadɔɣisotɔɣinda ka o kana. Ni paɣidɔɣisotɔɣinda maa yi kana Dɔɣirikpɛma maa zaŋdila nyuli maa mini yabili maa ti o, ka o mi naanyi ŋmahi nyuli maa ni bia maa yi nyɛla doo buta o mi yi nyɛla paɣa bunahi m-pii li gabi yabili maa ni n-zaŋ li booi zaɣ’ kpilli m-pa dukpini zuɣu, amaa di bi yɛn tuui. Ni bia maa yi nyɛ doo buta o mi yi nyɛ paɣa bunahi. Ni nyu’ kaba din kpalim maa bɛ zaŋdi li mi n-ti paɣidɔɣisotɔɣinda maa. Kpɛma ŋɔ yɛliya ni bɛ mi yi yɛn booi li bɛ boori li mi m-miriti daan’ shɛli din sa duu maa puuni bee bɛ ni maani buɣim luɣ’ shɛli duu maa puuni.

Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ma ni yɛlimaŋli, o bi bɔhi m-baŋ bɛ ni yɛri shɛm pɔi ka naanyi boori li maa bee daliri shɛli zuɣu bɛ ni bɛri bia nyuɣu amaa o kuli nyɛla bɛ ni niŋ di li.

Lala ŋɔ zuɣu n daa lahi nyɛla ŋun vihi m paɣa Nabi’ Zara Malishɛɣu. M paɣa gba daa yɛli ma ni bɛ daa yi yɛn be bia nyuɣu bɛ ŋmaarila yabili ka bo nyuli n-ŋmaai li zaɣ’ bihi ata o yi nyɛla doo, paɣi mi dibaanahi n-zaŋ nyuli maa niŋ o nudirigu ni ka zaŋ yabili maa mi n-niŋ o nuzaa ni m-booi kamani zaɣ’ kpilli dukpini maa zuɣusaa bela n-siɣi tiŋa. Ni amaa bɛ bi yɛn booi li n-tuui. Ni ka lahi taɣi nyuli maa niŋ o nuzaa ni ka zaŋ yabili maa mi niŋ o nudirigu ni n-lahi booi luɣ’ shɛli o ni di pun booi maa. Ni o yɛn niŋla lala maa buta di yi nyɛ doo, di mi yi nyɛ paɣa bunahi. Ni di saha bɛ ni booi ka che nyu’ shɛli maa ka bɛ she li n-niŋ paɣidɔɣiso ʒiɛri maa ŋmuri nyuli maa n-ti paɣidɔɣiso maa ka o ŋubi.

Yɛlimaŋli n daa lahi bɔhi m paɣa gba ni m baŋ di dari, ka o gba yɛli ma ni o bɛ mi di daliri, amaa di nyɛla yɛlikurili ka ti yaannima niŋ ka zali ti.

Yɛlimaŋli n daa bi zani kpe ka lahi tirisi tooni, dama n-daa bɔrimi ni n vihi baŋ daliri shɛli din che ka Dagbamba bɛri bia nyuɣu ŋɔ. Dinzuɣu, n daa lahi zomi nti paa n yaba Alaasani Tia(Yani Kuɣa zoowulana) ŋun ʒi Wurishe la. M mini kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa yɛli ma, ni ʒɛman’ kuri paɣa daa yi dɔɣi ka bɛ yɛn be bia ŋɔ nyuɣu bɛ chanila mɔɣuni nti ŋmaai yabili na. Ni bɛ yi ŋmaai yabili ŋɔ kuna bɛ bɔrila nyuli m-pahi di zuɣu ka dɔɣirikpɛma maa tim nti booli paɣidɔɣisotɔɣinda maa ka o kana. Ni paɣidɔɣisotɔɣinda yi kana bɛ zaŋdila nyuli maa ti o ka ŋmahi li nyu’ kpula ata bia maa yi nyɛla doo, o mi yi nyɛ paɣa dibaanahi n-jenje li ka zaŋ di mini yabili maa gabi taba m-booi kamani goli ni yi na tuui yila m-pa dukpini zuɣu daaŋa dede n-siɣi tiŋa. Ka lahi booi zaɣ’ kpil’ bila di sunsuuni. Kpɛma ŋɔ yɛliya ni bɛ yi booi li ka nira lihi li di ŋmanila daadam puli mini o nyuɣu. shɛhira;

Ni bɛ yi booi bini ŋɔ naai, dɔɣirikpɛma ŋɔ bɔrila no’ piɛlli, no’ ʒee, no’ sabinli nti pahi kpaŋ zuɣu m-maali yɛlikura. Ni yɛlikura ŋɔ maalibu shee, dɔɣirikpɛma ŋɔ yɛn zaŋla no’ piɛlli maa naba n-niŋ bilɛɣu maa nuu ni ka yɛli ni o suhupiɛlli noo m-bɔŋɔ di zuɣu o deemi ka ti ba suhupiɛlli. Ni o yi nyɛla doo lala maa buta di mi yi nyɛla paɣa bunahi ka naanyi kɔrigi noo maa n-zaŋ ʒim maa vi bɛ ni booi binshɛɣu maa sunsuuni. Ni ka lahi zaŋ no’ ʒee la gba n-niŋ o ni di pun niŋ shɛm maa ka lahi yɛli, ni bɛ yaanima deemi ka yihi bia maa daŋ mini dunia nimmɔhi ni, ni no’ sabinli maa mi, ni bɛ deemi ka yihi bia maa dunia ninsabisi ni. Ni ka lahi zaŋ kpaŋ maa n-niŋ kamani n ni buɣisi shɛm tuuli maa ka lahi yɛli ni bɛ deemi laanigu ŋɔ ni yɛl’ biɛ’ shɛŋa di yɛn paai bia maa ka bɛ zaŋ ŋa lali kpe yɔɣu. Ni bɛ yi kuli kɔrigi kpaŋ maa naai, nyuɣu bɛbu mi naami maa. Din kpalim nyɛla bɛ yɛn zaŋ la bɛ ni ŋmaai ka che nyu’ shɛli maa she. Ni nyuli maa yi bi ka bɛ ŋmuri li ka niŋ ʒiɛri niŋ di ni n-ti paɣidɔɣiso maa ka o ŋubi. Ni shɛli ni bɛ tooi niŋdi li tɔri bilɛɣu maa zilinli.

Yɛlimaŋli, n daa vihi kpɛma ŋɔ ni m-baŋ daliri shɛli zuɣu bɛ ni bɛri bia nyuɣu. O daa yɛli ma ni yɛlimaŋli yɛl’ kurili n-nyɛli ka ti yaannima niŋ ka zali ti. Dinzuɣu, o bɛ tooi bɔhi baŋ daliri shɛli din che ka bɛ bɛri bia nyuɣu, ni amaa o ni daa tooi wumdi ka bɛ yɛri shɛm nyɛla, dini n-wuhiri ni bia maa nyuɣu luya. Ni bɛ mi ni niŋdi bindirigu maa tɔri bia maa zilinli maa nyɛla din wuhiri bia maa Dagbamba bindira. Ni di lahi nyɛla saani ka bɛ niŋdi bia maa. Ni dama Dagbana yi nyɛ Sana o niŋdi o la saani. Saha shɛli mi kpaŋ mini sakoro ka Dagbamba tooi mali niŋdi saan’ gahinda saani. Dinbahindi nyaaŋa ni di gu paɣidɔɣiso maa mini bia maa bindiri biɛɣu kam bɛ dunia ʒii puuni.

Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya ni amaa pɔi ka bɛ ti niŋ Dagbanli ŋɔ shɛba bɔrila laɣfu n-niŋ bia maa zuɣu kuɣira ni. Ni bɛ yi naai binshɛɣu kam ka bɛ zaŋ laɣifu maa n-ti paɣidɔɣiso maa ni o deei da chibo m-paɣi bia maa bimmɔri.

Zuɣupinibu daanfaani

Zuɣupinibu nyɛla din mali anfaani pam n-ti bi’ so bɛ ni dɔɣi maa, o laamba nti pahi daŋ maa zaa. Lala anfaani ŋɔ shɛŋa n-do gbunni ŋɔ:

Di kpaŋsiri ti kaya ni taada.
Di tahiri naangbanyini na ti ʒilɛli ni.
Yu’ shɛŋa bɛ ni mali tiri bihi ŋɔ tiriti wuhiri zuliya shɛli bee daan’ shɛli ni o ni yina.
Di tahiri suhupiɛlli mini ninnyambo daŋ puuni.
Bia yi siɣi ninvuɣ’ timsili di che ka lala bia biɛhigu ti ŋmani o siɣilana maa.
Di che ka bia ŋɔ ti yiɣisina m-mi o kaya ni taada ni nyɛ shɛli.
Adu’ shɛŋa bɛ ni suhi bee baɣiyu’ shɛŋa bɛ maali la nyɛla din ni gu ka

taɣi bia ŋɔ ka che yɛli yoya o biɛhigu puuni.

Woliginsim shɛŋa ŋan be ʒɛman’ kurili zuɣupinibu mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu

Yɛlimaŋli, yɛla pam ka Dagbamba daa yi niŋda ʒɛman’ kurili paɣa daa yi mali pua ka Naawuni ti sheegi o ni alaafee. Lala niŋsim ŋɔ daa yi piinila bia ŋɔ dɔɣim dali hali ni zuɣupinibu dali. Amaa ʒɛmana ŋɔ adiinima nyɛla din kpɛna Dagbaŋ ka yɛla pam taɣi ti zuɣupinibu ni ka shɛŋa mi yiɣi ka firi bee m-bi lahi niŋda.

Teebuli din do gbunni ŋɔ wuhirila woliginsim shɛŋa ŋa be ʒɛman’ kurili zuɣipinibu mini ʒɛmana ŋɔ ni.

ƷƐMAN’ KURILI ZUƔUPINIBU ƷƐMANA ŊƆ ZUƔUPINIBU

(a) Bɛ daa yi chihiri chiha

(b) Bɛ daa yi gɔri baɣa

(c) Dɔɣirikpɛma n-daa yi tiri bia yuli

d) Bɛ daa bi tariti guli

(e) Bɛ daa bi diɛmdi diɛma

(f) Bɛ daa maani baɣiyuya

(g) Bɛ daa yi niŋdi nangbantɔtim n-liɣi du’ shɛli ni biliɛɣu maa ni be maa dunoli tibi.

(h) Bɛ daa bɛri bia nyuɣu (a) Bɛ bi lahi chihiri chiha

(b) Bɛ bi lahi gɔri baɣa

(c) Afanima/Paasitanima n-tiri bia yuli

(d) Bɛ tariti guli

(e) Bɛ diɛmdi diɛma

(f) Bɛ bi lahi maani baɣiyuya

(g) Bɛ bi lahi niŋdi nangbantɔtim balante Musulinima mini Dolodolonima la.

(h) Niriba pam bi lahi bɛri bia nyuɣu.

Yɛl’ shɛŋa ŋan bi taɣi bee n-kpi bia zuɣupinibu ni.

Ti yi zaŋ ʒɛman’ kurili zuɣupinibu mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu maɣisi taba ti ni nya ka yɛl’ shɛŋa taɣi, ka shɛŋa mi kpi. Amaa ka shɛŋa mi na niŋdi ʒɛmana ŋɔ. Yɛl’ shɛŋa Dagbamba ni daa niŋdi ʒɛman’ kurili zuɣupinibu ni ka na kuli niŋdi ŋa ʒɛmana ŋɔ n-do gbunni ŋɔ.

Yuli tibu
Kpaliŋga kpalimbu
Bia maa gunibu (o yi nyɛla doo)
Bia nyabu
Nyuɣu ŋmabu
Bia maa zuɣupinibu

Yɛl’ shɛŋa ŋan gbarigiri ʒɛman’ kurili zuɣupinibu

Ʒɛman’ kurili Dagbamba kɔŋko ni daa beni ka bɛ mini zuliya shɛli bee adiini shɛli yɛla na bi kpe taba ni, bɛ daa pindila bɛ bia zuɣu n-doli bɛ kaya ni taada. Dagbamba ni daa ti kuli pili gɔrim ka zuliya shɛba gba pili Dagbaŋ kpɛbu na ka Dagbamba kaya ni taada pili taɣibu.

Ti yi kpahim viɛnyɛla, ti ni nya ka adiini n-nyɛ binshɛɣu din be tooni zaŋ chaŋ ti zuɣupinibu ŋɔ yɛl’shɛŋa taɣibu ni. Musulinsi mini Dolodolo adiini ni kuli kpe Dagbaŋ ka bɛ pili m-booni bɛ bihi yuya n-doli Musulimnima bee Dolodolonima ni mali yu’ shɛŋa. Dagbaŋ ninkura wuhiya ni Naa Zanjina ʒɛmana ka musulinsi kpe Dagbaŋ. Ka ti yi shiri kpahim viɛnyɛla ti ni nya ka dama Laribu yuya ŋɔ pilila di saha maa. N vihigu puuni kpamba daa yɛli ma ni Naa Zanjina ni daa di nam n-naai ka o daa chaŋ Sabali nti puhi Jiŋli ka ʒi musulinsi n-kpe Dagbaŋ na. Ni o daa lahi suhi alibarika n-niŋ Dagbaŋ ni. Bɛ buɣisiya ni Dagbamba ni yɛn tuui wum Laribu yuya nyɛla Naa Zanjina ni daa chaŋ Sabali. Ni di saha ka bɛ wum yuya kamani, Yamusa mini Alibarika.

Dolodolo adiini gba bi che Dagbaŋ kaya ni taada kamani zuɣupinibu gbarigibu amaa dina bala. Dama bana kpaŋsila nira pii bɛ yuli m-pahi Dagban’ yuli zuɣu. Lala n-lahi nyɛ li bɛ lahi tooi deeri Dagbaŋ kaya ni taada shɛŋa ŋan lu n-zahim bɛ daadiini maa. Amaa di zaa yoli di kuli nyɛla din gbarigiri ti kaya ni taada ŋɔ.

Lala n-lahi nyɛ li Musulinima la gba pa nyɛla ban mali Dagban’ yuya la m-pahiri bɛ yuya zuɣu. Ka gba lahi saɣi ti kaya ni taada shɛŋa ŋan lu n-zahim bɛ daadiini ŋɔ.

Binshɛɣu din lahi gbarigiri ti kaya ni taada ŋɔ nyɛla baŋsim mini ninneesim. Ninvuɣ’ shɛba beni, bɛ yi kuli nya baŋsim bɛ zaŋdila bɛ kaya ni taada bahi, ka kpuɣi shɛba kaya ni taada gbubi. Hali shɛba ban beni, bɛ yi kuli karim buku nti yi yu’ shɛli zuɣu ka di niŋ ba nyaɣisim bɛ kpuɣiri li mi m-pahi bɛ yuli zuɣu. Dagbaŋkpamba mi n-nya ka yɛli ni, “Tiŋa naa che baaba, ka di gari nachimba.” Dama nira yi karim buku ka nya yu’ shɛli ka kpuɣi pahi o yuli zuɣu ma pa so n-yɛn yɛli ni o bihi zaa yɛn malila tinzunyuya. Lala n-lahi nyɛ li zaŋ ti ti kaya ni taada shɛŋa ŋan kpalim la gba. Bɛ ni nyɛ baŋdiba ŋɔ niriba pam yɛn doli ba mi ka bɛ vo ba kpe yɔɣu.

Lala nira ŋɔ lahi nyɛla ŋun ni vo niriba pam n-kpa o suhu yubu polo. O mi nasara nyabu bi yɛn to dama sokam ni mi ni baŋda n-nyɛ o maa zuɣu o yi kuli niŋ shɛli, sokam dolimi bee sokam doli o mi.

Niriba pam lahi zaŋmi zali ni ban nina nɛhimi, dinzuɣu ban ku boli bɛ bia yuli n-doli Dagbaŋ kali soli zuɣu bɛ di ti yɛra bɛ ti bɛ bihi Dagban’ yuya. Ban tɛhimi ni ninvuɣ’ so ŋun nini bi neei ŋuna m-pindi o bia zuɣu n-doli Dagbaŋ kali soli zuɣu ka booni bɛ bihi Dagbanyuya. Lala ŋɔ zuɣu n-che ka Dagbamba pam zaŋ bɛ kali labi ka kpuɣi Laribu mini Silimiinsi kaya ni taada maa, hali ti zaŋdi lala zuliyanima ŋɔ yuya n-tiri bɛ bihi ka tɛhimi ni ban nina neemi maa, amaa pa lala n-nyɛ li. Dimbɔŋɔ zaa sa nyɛla ʒilinsi.

Lala ŋɔ zuɣu n zaani kpe ka ŋmɛri kuŋ n-tiri kuŋa n-ti m mabi’ shɛba ban be lala biɛhigu ŋɔ, ni bɛ che ka ti taɣi lala halli ŋɔ ka pa lala saha ni ti kana ka Dagbamba lahi ʒi bɛ kaya ni taada balante zuɣupinibu, di mi yi ti niŋ lala din ŋuna Dagbaŋ kali kpimi maa. Dama baŋdiba yɛliya ni zuliya shɛli din ka kaya ni taada nyɛla zuliya kpiŋ, dimbɔŋɔ mi nyɛla din bi viɛli nti Dagbaŋ. Dinzuɣu, n suhiri m banima mini m manima nti pahi m biɛyanima mini n tuzobihi zaa ban be Dagbaŋ ni bɛ tɛhimi viɛnyɛla pɔi ka naanyi niŋ binshɛɣu din yɛn labisi ti kaya ni taada nyaaŋa balante zuɣupinibu. Dama dina m-beni ka ti gba nyɛ Dagbamba maa, di yi kuli kani zuŋɔ n tɛhiya ni so n-ku lahi baŋ Dagbamba ni nyɛ shɛba.

Taɣiri shɛŋa ŋan taɣi Dagbamba bia zuɣupinibu ŋɔ barina ni nyɛ shɛli

Yɛlimaŋli, yɛla pam nyɛla Dagbamba ni daa niŋdi ʒɛman’ kurili bia zuɣupinibu ni, amaa ka bi lahi niŋdi ŋa ʒɛmana ŋɔ. Lala yɛl’ shɛŋa Dagbamba ni zaŋ bahi ŋɔ bee m-bi lahi kpaŋsi ŋɔ nyɛla din mali barina pam n-ti ba. Di barinanima maa shɛŋa ka n yɛn kahigi gbunni ŋɔ;

Tuuli, di nyɛla din labisiri ti kaya ni taada nyaaŋa. Kaya ni taada nyɛla yɛl’ shɛŋa ti yaanima ni niŋ ka zali ti. Dinzuɣu, di yi ti niŋ ka ʒɛman’ shɛli nima ban zaŋ li bahi di nyɛla din yɛn gbarigi lala kali maa.

Yaha, yu’ shɛŋa ti ni kpalim mali tiri ti bihi ʒɛmana ŋɔ pam nyɛla ti ni bi mi shɛŋa gbunni, ka lala yuya ŋɔ shɛŋa ni tooi che ka bia ŋɔ ti yiɣisina ka di mali o nahinda. Lala ŋɔ ni lahi tooi che ka niriba bi baŋdi bia ŋɔ ni yi zuliya shɛli ni na ka kaani o m-pahiri zuliya shɛli ni.

Zaŋ kpa Dɔɣirikpɛma ni bi lahi gariti tooni ka yɛlli kam niŋdi ti bihi zuɣupinibu polo ŋɔ gba nyɛla din bi viɛli n-ti Dagbamba. Ʒɛmana ŋɔ Dɔɣirikpamba chɛla binshɛɣu kam n-jɛli bihi, bihi ŋɔ mi pam nyɛla ban bi mi yɛl’ shɛŋa bɛ ni daa niŋdi ʒɛman’ kurili bia zuɣupinibu ni. Dinzuɣu, bɛ zaŋ ŋa mi labi. Yɛlimaŋli, baɣa buɣibu mini baɣiyuya maalibu ŋɔ zaa ni lahi kani ŋɔ nyɛla din che ka ʒɛmana ŋɔ bihi pam kpalim be biɛr’ yoya ka lahi ʒi din chihira bee gala. Hali ti ni ʒi ʒɛman’ shɛli ŋɔ luɣ’ shɛŋa Dɔɣirikpamba lahi ka jilima ka di daliri nyɛla bihi pam bi mi Dɔɣirikpɛma zaashee bee o tuma ni nyɛ shɛli daŋ ni.

Dagbamba ni bi lahi chihiri bɛ bihi chiha ŋɔ gba nyɛla din mali barina pam n-ti ba. Dama lala ŋɔ daa yi chɛmi ka bɛ baŋdi taba. Chiha ŋɔ ka Dagbamba pam daa yi lahi mali m-baŋdi taba di daa yi niŋ ka bɛ laɣim shɛli polo bee n-go n-chirigi taba shɛli polo. Chiha ŋɔ shɛŋa daa chihirimi n-doli daŋ shɛli ni nira ni yina bee bɛ daankaya. Dinzuɣu, chiha ŋɔ daa che ka bɛ tooi baŋdi nira nyɛla nakɔha bee wanzam. Dinzuɣu Dagbamba ni bɛ lahi chihiri chiha ŋɔ che ka n ni kali yɛl’ shɛŋa ŋɔ zaa kpe yɔɣu.

Din bahindi nyaaŋa nyɛla ti ni bɛ lahi zaŋdi bia siɣilana yuli tiri o ŋɔ che ka ti tamdi ti kpiimba pam yɛla ka di zuɣu che ka ti biɛhigu labiri nyaaŋa. Nira mi yi ti tam o kpiimba yɛla, ma din ŋuna o bɔrigimi maa. Dama Dagbaŋ ninkura daa ti la yɛlimaŋli ni bɛ kpiimba n-nyɛ ninvuɣ’ shɛba ban miri Naawuni ka binshɛɣu kam yi muɣisi ba bɛ ni tooi fabili n-niŋ ba ka bɛ suhi Naawuni ka faako kana bee ka nya faako. Lala ŋɔ daa che ka bihi be biɛr’ suŋ ka lahi mali haŋkali. Di daa lahi che ka bɛ be ka bɛ siɣilaanima ŋɔ.