Adibo dali
Saha ŋɔ Dagbaŋ yԑlikura ni ti ni daa guhiri ti ni bɛ tԑhiri shԑli mini niŋsim kam yԑla yikonima din yԑn wuhi di ni yԑn bahindi shԑm, di naan mali anfaani pam ni ti labi teei kurumbuni ha Dagbamba mini Gbampiԑla ni daa tuhi taba shԑm, di bahi bahindi Jaamaninima(Germans).
Pahi la | colonialism, conquest, Scramble for Africa, German colonization of Africa, German military expedition against Dagbon of 1896 |
---|---|
Binyarsi Suɣubu Shɛi | German Federal Archives |
Siɣili-lana yuli | Adibo |
Tiŋa | Togoland, Dagbaŋ |
Dini be shɛli | Naya, Dagbaŋ, Adibo |
Tiŋgbaŋ yaɣili calinli | 9°18′9″N 0°1′11″E |
Saha sheli | 4 Silimin gɔli December 1896 |
Mali niya | conquest |
Described at URL | https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/features/Dagbon-Recalling-History-the-Battle-of-Adibo-Part-2-84184, https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/features/Dagbon-Recalling-History-the-Battle-of-Adibo-76953, http://www.adrummerstestament.com/2/2-14_The_Pre-colonial_and_Colonial_Periods_web_chapter.html |
Dabisili shԑli be Dagbaŋ yԑlikura ni ka Dagbani kam mi li. Dagbaŋ lunsi n-teeri di yԑla m-bolli ni ''Adibo dali[1] la’’. Dabisili ŋɔ nyԑla yuun’ Tuba din gari - l September 1896 yuuni; Dagbamba ni daa tuhi Jaamani gbampiԑla Adibo din miri Naya(Yendi) kamani maali pia laasabu nudirigu zuɣu polo. Lala saha maa Yaan Naa Andani ŋun pahiri ata ka bԑ booni o Andan Naanigoo n-daa ʒi Yani gbana zuɣu, ka o daa yԑli ni o ku saɣi ka gbampiԑlli deei o tiŋgbani bee n-fa Dagbaŋ, o ni zabi di zuɣu di yi yԑn di o la shԑli kam. Amaa o tiŋgbani maa daa nyԑla Gbampiԑla ni mo bee n-kpԑhi shԑli dabiԑm pam bɔba ni yaɣa zaa, Jaamani gbampiԑla(Germans) daa mɔri o la nudirigu polo, Biritin Gbampiԑla(British) mi daa mɔ o wulimpuhili zuɣu, ka Faransi Gbampiԑla(France) mi gba daa tuhiri o nuzaa polo. Dagbaŋ daa zaɣisiya ka tuhi gbampiԑla, bɛ ku deegi gbampiɛla sulinsi kamani yuma ayopɔin.
Andani Naanigoo ʒini namgbana zuɣu n-yuui pam, ka daa lahi gari tooni o maŋmaŋa n-zaŋ Dagbaŋ tɔb’ bihi ka bԑ tuhi n-di nasara pam o bi'palitali ni. O ni daa ŋme bee n-tuhi Zambalima ban daa tuhiri nyari nasara luɣ’ shԑŋa ha ka kpԑrina Dagbaŋ n-kpԑhi yɔɣu. O daa lahi gbaai dab’gbahiri yari’so ŋun yuli daa du pam ka bԑ booni o Baabaatu la n-niŋ o sulinsi ni n-ti o soli ka o ʒini Naya luɣ’shԑli o gballi ni daa kpalim la, dina n-lee lahiʒiba ka niriba chani n-ti lihiri li zuŋɔ la. O daa lahi zaŋ biԑri yoli m-mali Tiŋkpan' Nanima ban daa be biԑri yoli ka mali munaafichi ka lahi nahindi bԑ nyaandɔliba n-zali bԑ zaashee. Din niŋ lahiʒibu nyԑla ban zaa daa be lala biԑri yɔya maa nyԑla o bi’pola maa, di ni daa ti niŋ ka Gbampiԑla maa varisibu maa niŋ yԑlimaŋli, Naa Andani daa nyԑla kpamli ni gbaai so lala saha maa ka o daa bi lahi ne viԑnyԑla. Di zaa yoli Nanima kamani Saŋlana, Mioŋlana, Sunsoŋnaa, Dimɔŋnaa n-ti pahi Gbungbaliganaa daa yina ni bԑ sapashininima viԑnyԑla n-daa ti tuhi tɔbu maa ni yaa.
ŋumaŋuma nyԑla din daa pun gili Dagbaŋ zaa Gbampiԑla ni kani na shԑm. Lahibaya daa yi teeku noli ni na zaŋ jԑndi bԑ ni kpԑrina Dagbaŋ shԑm ka niriba pun buɣisi bԑ ni ŋmani bin'shԑŋa. Shԑba daa yԑliya ni bԑ ŋmanila jԑnsi ni dama bԑ malila nye’waɣila kamani jԑnsi maa, shԑba ni bԑ ŋmanila ninsalinima amaa ka lee yi teeku ni na. Ni ka bɔ n-leei lahi yԑn yi kom ni na m-pahila zahim? Di lahi niŋmi ka niriba ban be Sunsɔŋ, "Naya nuzaa polo nima la mi yԑli ni wula ka bԑ yԑn tooi niŋ n-gbahi ninsali zahima ŋɔ alaha, di ni daa kuli niŋ ka Gbampiԑla ŋɔ maa yirina teeku ni maa na, ni bԑ daa naan tooi zaŋ lansi n-gbahi ba.
Yuuni 1896 bahigu ni, lahibali daa wuligi gili Dagbaŋ ni kadama Gbampiԑla nyԑla ban kpԑna Dagbaŋ. Silimiin goli “November” biԑɣu pishi ni ayopɔin dali ka bԑ daa paana kpandai tiŋgbani ni, zaŋ chaŋ goli maa biԑɣu pihita dali ka bԑ pun naai Bimbilla ka naayi kpԑ Puusuɣu din nyԑ maali pihita zaŋ chaŋ Naya(Yendi) wulimpuhili la. Bimbilla lana daa tim tuumba ni bԑ ti ti Yaan- Naa tibili silimiinsi ni ŋme n-nyaŋ Bimbilla shԑm, bԑ nina ni daa niɛhi maa zuɣu, nira daa bi tooi baŋdi bԑ yԑla soli, bԑ daa kuli niŋdi la binshɛɣu kam yɔm ni valiŋ. Dagbamba ni daa guhiri dabisili shԑli ni bԑ mini Gbampiԑla ni yԑn zaŋ bԑ nyɔri yo taba la biԑɣu n-daa nee maa, amaa ka Dagbaŋ sapashininima daa na bi tooi laɣim.
Jaamaninima taɣibu bee karibu
mali niŋDi ni daa niŋ ka lahibali paai Naya na, ni Gbampiԑla bee Silimiinsi maa fa Bimbilla ka tɔm nyo li, ka bԑ daa che ka bԑ ŋme pampantua din wuhiri ni Yaan- Naa yԑliya ni tɔbu lu Dagbaŋ bee Dagbaŋ be tɔbu ni, n-ni yԑri a ŋɔ yuui ya ka bԑ pun liri Naya nima na lala saha maa. Ka kpambaliba kamani Gagbuni, Balɔɣu ni Zɔhinaa daa chaŋ napɔŋkpԑma Nayili n-ti bo tuumba ka bԑ chaŋ n-ti yԑli Na’shԑba zaa ban za bԑ zaani Yaan-Nayili maa ni, ni bԑ laɣim Dagbaŋ Sapashinima maa zaa Yaan-Nayili yɔm ka bԑ ti tuhi Gbampiԑla bee Silimiinsi ban daa kpԑrina maa.
Amaa lala chandi ŋɔ maa daa nyԑla din yoli nyaaŋa, dama di ni daa niŋ ka Jaamaninima maa nini nee maa, Dagbaŋ nima daa ti yԑn baŋ ka bԑ pun ŋma mi n-gili bɔba ni yaɣa zaa. Nanima biԑla n-daa tooi paai Naya lala saha maa. Na’shԑba ban niŋ talahi ka tɔm mali yaa kamani: Kumbunnaa, Saveligunaa,Tolonnaa,Tampiɔŋlana ni ban kam pahi. Nanima ŋɔ zaa bela Dagbaŋ wulinluhili polo, yaha, ni Sapashinkpamba ban be Kariga, Gushaɣu ni Yԑlizoli(Zabizuɣu) daa bi tooi deei lahabali ŋɔ, di zuɣu bԑ daa ka Naya bԑ di ti yԑli bԑ nya saha m-mali shili n-chaŋ Naya n-ti tuhi Gbampiԑla ŋɔ ka bԑ bi tooi kpe Naya na. Yaan-Naa ni daa gbaai kpamli lala saha maa zuɣu, o daa zu dunia nyaaŋa, o ni daa zu li naai ka o daa pahi o Sapashininima suɣilo ni bԑ che ka o mini Gbampiԑla maa gbaai saawara ni taba ni amaa bԑ di che ka Kambonnakpԑma Zibilim baŋ li dama o Kambonnakpԑma Zibilim daa yԑliya ni ŋuna ku be o nyԑvuli ni ka Gbampiԑla kpԑna Naya. 1896 yuuni, silimiin goli December dabaata mini di dabaanahi dali, Jaamaninima mini Dagbamba ni daa zaŋ bԑ nyɔri n-yo taba la m-bala, ninvuɣu shԑba m-beni ka daa wuhi bidibilim pam, lala niriba maa n-nyԑ:Gbungbaliga Naa, Kambonnakpԑma Zibilim. O daa yԑli Yaan-Naa ni o ni taɣi Gbampiԑlli kam ŋun yԑn kpԑna Dagbaŋ n-labisi. Yԑlimaŋli, lala Sapashinkpԑma ŋɔ maa daa nyԑla Sapashini ni achiika, ka lahi tuhiri ni yԑlimaŋli. O daa nyԑla ŋun ʒi o nabaayi zuɣu viԑnyԑla ni bidibilim ka mali haŋkali pam n-tiri o Sapashininima. A daa yi boli o Kambonnakpԑma Wɔhu o niŋ n-nyamda. O daa bala War’piԑlli dibiga, ka gbubi marafanima ayi ni takɔbi ni di lu n-zahim shili maa ka lahi wuhi o zaa ni nyԑ shԑli. O daa yi zaŋdila o maŋa n-leeri wɔhu saha shԑŋa, ni dama pɔi ka a ti ku o, faashee a laɣimla dunia pirinsi bee soojanima m-pahi a maŋa zuɣu kamani waɣiri ni niŋdi shԑm maa. Sokam daa lahi mi o ka ŋun yi kuli gari shԑli, polo n-kuli neera. O daa yela gbaɣino din yԑn kpaŋsi o ka pahi o yaa, dina n-daa nyԑ din bi deeri marafa kuɣa bee sua. Yԑltɔɣ’taɣimalisi mini kundinima pam sabiya Dagbani ni m-puhiri ka teeri Dagbaŋ bidib’kpiɔŋ ŋɔ maa yԑla.
Kambonsi maa(Dagbaŋ Sapashinima maa) maani la shili kamani Nyɔŋnim maa(Southernes). Bԑ yula chinchina gɔbbu n-gari binŋmahi yԑbu. Bԑ diԑmdi booni Dagbaŋ Naa kam Mmaambia, ka booni Yaan-Naa mi ni Mmaambii Naanigoo, bԑ daa yԑli o ni o niŋmi suɣilo ni bԑ gbaai Gbampiԑla maa zaɣ’nԑma n-ti o na! (Gbaɣino nyԑla binŋmaa laasabu, ka bԑ she saba n-tali li ka lahi nyuhi li mɔɣu, gbaɣinonima na nyԑla din yoli Dagbaŋ zuŋɔ ŋɔ. Gbaɣino ka Nyɔŋ ni Nanima yera).
Dabisili shԑli Na’zuɣiri anu ŋɔ ni daa paai Naya, di daa lula Alaaba dali, Silimiin goli "December" dabaayi dali n-daa bala, lala saha maa ka Jaamaninima maa ban pun be Laɣinja, di nyԑla maali pia ni anu Naya zaŋ chaŋ ni. Wuntaŋ ni daa bii; ka Kambonnakpԑma Zibilim zaŋ o Sapashininima maa m-pahi o maŋa zuɣu ka bԑ chaŋ toondini polo biԑla n-ti zaŋ ba zali. Alaamishi dali, Silimiin goli "December" dabaata, 1989 yuuni n-daa bala, Dagbaŋ Sapashininima maa zaa daa chaŋmi laɣim n-doni zoli zuɣu Adiboo tiŋgbani ni. Bԑ daa doniya n-guhi Gbampiԑla maa je, zaŋ chaŋ wuntaŋ ni ka bԑ che ka yu’bariba kana n-ti yuli gili yɔɣu maa ni zaa zo’lɔŋ maa ni. Di daa nyԑla bindira kpuɣibu saha, ka bԑ daa zaŋ Kaʒiԑɣu n-kɔɣi da’ʒiԑɣu. Mali hali ka yuŋ ti zibi, bԑ daa bi nya alaama shԑli. Baŋdiba yԑliya ni Dagbaŋ Sapashini shԑba ban daa be tɔbu ŋɔ ni daa naan paai daadam biԑlim kalinli tusaayi ni kɔbishinu(2500), ka niriba kɔbiga ni pihita(130) mi daa nyԑ yu’bariba, ka tusaayi(2000) laasabu mi nyԑ peen' tɔriba. Dr.Gruner n-daa nyԑ Jaamaninima maa Sapashininima toon dana ŋun daa be tooni ka bԑ dola, bԑ daa chani mi ni Sapashininima kɔbishita ni pisopɔin ayi kani(368)ni marafanima(rifles), Von Massow n-daa nyԑ ŋun wuhiri ba bԑ ni yԑn niŋ shԑm n-kana.
Biԑɣu ni daa nee, asiba silimiin goli December dabaanahi dali n-daa bala ka di lu Alizumba, bԑ daa lahi niŋ shili ka Kambonnakpԑma Wɔhu wuhi sokam o ni yԑn zani shԑli, Kambonnakpԑma Wɔhu daa nyԑla ŋun be Naya Sapashininima maa sunsuuni. O Daa zaŋla mba Chirifo n-zali o nudirigu polo, ka zaŋ n yaba Mioŋlana mini Saŋlana mi m-bahi o nyaaŋa ni bԑ Sapashininima. Ka zaŋ n yaba Damankuŋ mi n-ti zali o nuzaa polo, ban daa pahi o zuɣu n-daa nyԑ n yaba Dimɔnnaa, n yaba Kunkɔŋlana ni n yaba Sunsɔnnaa ni bԑ bidibisi. O ni daa pu ba bɔŋ buta maa, o daa lahi zaŋ kpan'chariba n-ti pahi Kpinkpaamba ban daa tɔri piԑma n-niŋ bԑ sunsuuni ka n yaba Dimɔŋnaa daa ʒiri ba. Bԑ ni daa maali shili maa shԑm lala Alizumma maa asiba n-guhiri tɔbu maa shԑm m-bala, di mi daa lula Naya da’gahindili dali, dama Alizumba koofi dali n-daa bala.
N vihigu din kam kpalim jԑndila lala dabisili ŋɔ maa, dini n-nyԑ “Adibo dali” Dr Peter Sebald kundi shԑŋa bee shԑli o ni sabi zaŋ jԑndi lala dabisili ŋɔ maa nyԑla din sɔŋ ma pam. Dr.Peter Sebald nyԑla karimba ŋun daa wuhi karinzon-titali be Aŋkara ka di yuli booni “Goeth” karinzɔŋ la ni , yuuni 2005 silimiin goli “January” biԑɣu pia ni yini dali n-daa bala. O daa piigi yuli m-boli li ni “Aligbenima tiŋgbani ni zaŋ kana Dagbamba ni” Jaamaninima maa tuma ni daa nyԑ shԑli yuuni 1888 zaŋ hali ni 1900 yuuni. Dr. Sehald nyԑla ŋun sabirila kundi ka pii yuli n-boli li ni “Tabibi marafa mini Sooja yaa” lala kundi maa nyԑla din yԑn kɔhi yuuni 2005. Ni o mi pii lala yuli ŋɔ maa bi yi shԑli ni dama Jaamaninima maa daa zaŋla tabibi marafanima mini Linjimanima yaa ka Dagbaŋ be bԑ sulinsi ni. Dr. Sebald kundi maa jԑndila Sooja kurili ŋun yuli booni Valen-tin Von Massow’s lahabali, ŋuna n-daa nyԑ Jaamaninima maa Sapashintoondana bԑ ni daa yԑn kpe Togo tiŋgbani gulinyaaŋa polo mini di gulinyaaŋa wulinpuhuli polo la,lala yaɣa ŋɔ maa zaa nyԑla din nyԑ Ghana, ka Dagbamba lee su li. Valen-tin Von Massow daa nyԑ ŋun maai o maŋa n-sabi lahabaya niŋ o kundi bila ni biԑɣukulo kam. Yaha, o daa lahi sabi gbana pam n-ti o ma mini o tuzopaɣiba, dini ka Dr.Sebald yԑn zaŋ sabi o kundi maa. Adibo tɔbu maa daa nyԑla saha shԑli Gbampiԑla bee silimiinsi ni daa kpaɣindi Gbansabila tiŋgbani zuɣu la, di zuɣu Jaamaninima mini Silimiinsi daa kpaɣindi Gbansabila tiŋgbani din be wulinluhili polo ŋɔ na; bԑ daa bɔrila luɣ’shԑli bԑ ni shiri yԑn Ʒini tabili ka tooi mali yaa lala yaɣili maa. Di zuɣu Jaamaninima daa niŋdila yɔmyɔm ni bԑ bo biԑhigu shee kamani bԑ yaa tariga, Naya mi n-daa nyԑ bԑ ni yuuni tuuri shԑli. Di mi daa bi niŋ alaha zaŋ ti ba.
Jaamaninima daa daŋla Dagbaŋ n-ti mali shili guhiri bԑ ni booni luɣ’shԑli Togo nyaaŋa Teeku tiŋgbani la(Togo hinterland) chandi, ka daa kpahi Jaamani tiŋgbani zuɣulana maa zuɣu ni pam Dagbaŋ Nanima mali yaa pam Dagbaŋ polo.
1896 yuuni silimiin goli May, Dr. Gruner daa moya ni o kpԑ Naya, o mi nia daa nyԑla o kpe n-gari Sansane-Mongu polo, amaa Yaan Naa daa zaɣisiya ni o di doli Dagbaŋ polo na. Di zuɣu bԑ ni daa yԑn chaŋ lala chandi maa yaha,Zuɣulana Kohler daa zaŋla Soojakpԑma Valen-tin Massow m-pahi Dr. Gruner zuɣu ni bԑ chaŋ lala chandi maa. Bԑ daa chanimi ni Jaamaninima niribaanahi(ɔGermans), Soojakpԑma Massow n-daa nyԑ bԑ toondana, Dr. Gruner, Soojakpԑma Therry ni Sooja ŋun yuli booni Heitmann, tɔbu bidara pihiwɔi ni yini(90)mini loorinima pihinahi ni ayɔbu(46), Soojanima mini anashaara marafanima din bi yoli ŋɔ. Loori shԑŋa din daa lahi pahi n-ʒiri niriba daa nyԑla loori kɔbishiyi ni pihita ni yini(230). Lala niriba ŋɔ maa n-daa nyԑ ban chani ni yaa Dagbaŋ polo ŋɔ na.
Bԑ ni daa yԑn kpԑna Dagbaŋ, Jaamaninima maa daa shinimi kawuuni ti du ka kikaa ti kum ʒini, di saha buɣim diya. Di daliri daa nyԑla Soojanima daa borimi ni bԑ yuuni gbaari luɣili kam, bԑ daa jԑmi ni bԑ ti liri ba mɔɣu maa ni.
Kamani kilomita pia ni anu zuɣu(15kilomtres) zaŋ chaŋ Naya mini Adibo yiŋa m-bala, Dagbaŋ sapashininima maa daa gula soli maa.Adibo nyԑla tiŋ’shԑli din tam zobila zuɣu, a yi chani Nakpachee nudirigu polo ŋɔ m-bala. Dagbaŋ sapashinima maa zaa daa malila bԑ shili viԑnyԑliŋga n-tam zoli maa zuɣu. Amaa Jaamaninima maa ŋuna di daa bi niŋ alaha tiba zaŋ chaŋ bԑ tɔbu nuu maa lԑbigibu bee taɣibu polo tɔbu maa tuhibu shee, dama, tuuli, bԑ daa yi yԑn ti lahabali, shee ka bԑ yԑli yino ka o mi gba yԑli ŋun paya. Saha ŋɔ bԑ chandi daa bi lahi nie nini n-ti ba, amaa Dagbaŋ sapashinkpԑma maa mi daa bi tooi baŋ n-chaŋ ka o sapashinbihi maa ti liri ba soli maa ni, pirimla o daa bi tԑhiri mi ni bԑ ti bi di nasara. O tԑha daa lahi nyԑla din woli dama o daa tԑhiri mi ni Jaamaninima maa ti daŋ liri ba. Din yԑn che ka bԑ bi dam ba zo’lɔŋ maa ni, Soojakpԑma Massow daa laɣim la o tɔbu bidibsi maa n-niŋ yaɣa ata zuɣu, kan ban la ʒiri bindira mini tɔbu nԑma n-doli bԑ nyaaŋa, ka Dr. Gruner doli nyaaŋa ni yaɣa shԑli din pahiri anahi, ni ban pahi n-ʒiri Soojanima mini anashaara marafanima din bi yoli ŋɔ, ka bԑ shili bi mi ni bԑ tuhi bini din gbaai Dagbaŋ nudirigu mini nuzaa polo. Bԑ daa kuli mirila Dagbaŋ sapashinima maa kamani mita kɔbishita zuɣu(about 300metres) ka na zani. Ka Dagbaŋ sapashininma maa na kuli tam zoli maa zuɣu ni bԑ shili maa, bԑ daa piԑla fooli ka faliŋga kamani kilomita zaɣ’yini be bԑ sunsuuni.
Din daa yԑn wuhi ni Jaamaninima maa kpe Bimbilla din daa ti niŋ ka bԑ pili Bimbilla nyɔbu amaa lala saha ŋɔ Dagbamba gba daa yina ka bԑ zaŋ bԑ nyɔri kpa taba,di daa leei pala Naya yiŋa. Di zuɣu Adibo yiŋa ka Jaamaninima daa gbaai noli, di zuɣu Von Massow suhu daa pilila yiɣisibu ka di nyԑla Dagbamba ni liri ba la zuɣu. Zaŋ chaŋ wuntaŋa ti yԑn zani zuɣu ni ka Massow che ka marafa kɔɣa n-kuli yiri bɔba ni yaɣa zaa luɣuli kam.
Ka Kambonnakpԑma Wɔhu wum ka yԑli sapashinima maa ni bԑ chami tooni, di zuɣu bԑ daa gili la Jaamaninima maa n-niŋ sunsuuni. Jaamaninima ŋɔ mi daa pun bɔrila bԑ ni yԑn niŋ shԑm ka Dagbamba ŋɔ maa kana miri bԑ anashaara marafanima maa. Amaa ka Dagbamba maa yԑla daa leei niŋ lahiʒibu, dama bԑ daa zala katiŋa ha, ka tԑhi ni marafa kɔɣa maa ku paai ba bԑ ti yԑli di ti daŋa. Bԑ daa mila Dagban’marafanima kɔ, ti ni booni shԑli nolini subu la, di yi ŋme yim, din lahi di kamani min-ti yini pɔi ka naan yi lahi ŋme yaha, di kuli chaŋya zaa kamani mita pishi zaŋ chaŋ mita pihita sunsuuni(20-30metre). Amaa Jaamaninima maa ban marafanima maa kuɣa daa kuli yirila katiŋa na ka lahi chani yɔmyɔm lala. Dagbaŋ sapashinima maa daa na ʒin nya lala lahiʒibu marafanima, di zuɣu kuɣa daa nyԑla din nyɔɣi niriba pam bee niriba pam daa nyԑla ban deehi dansi ka naan yi paai luɣushԑli bԑ bidibinԑma ni be.
Bԑ daa tuhimi hali ka di ti kpaɣi mii ka Kambonnakpԑma baŋ ni Jaamaninima maa marafanima maa tooi su yim n-ŋme ŋmԑri gbaliŋ ka labi su kani. Marafa bɔnima ka Jaamanima leei mali maa, di daa niŋ ba la lahiʒiba. Ka o naan yi nya o niriba maa ni suuri yɔm shԑm, Kambonnakpԑma daa labi wuhi Dagbaŋ sapashininima maa bԑ ni yԑn tuhi Jaamaninima maa shԑm ka tooi di nasara. Bԑ daa che mi ka liriti ba bԑ bɔna maa ni ka chaŋ miri ba kamani mita pihita zuɣkaman 30 metres). Amaa di zaa yoli DlSebald daa yԑliya ni Dagbamba maa daa bi tooi chaŋ miri ba, bԑ di ti yԑri ni bԑ mini ba zaŋ bԑ nyɔri yo taba n-wuhi taba bidibilim. Di mini di daa tirisiya maa zaa yoli, yubariba maa naan tooi chaŋ n-gili ba yom, amaa pirila Dagbamba taada maa zuɣu bԑ daa zami m-miri sapashininima maa ka bԑ tuhiri tɔbu maa. Yubariba ŋɔ ban tuma daa kuli nyԑla bԑ kari doli Jaamaninima maa bԑ yi ti buri ba ka bԑ zɔra. Bana ni daa nya ka nira diri nasara tɔbu ni shԑm m-bala, ni di simdi ni a nyaŋ a dima ka nya o ni guura.
Dagbamba maa daa bi tooi baŋ tulim shԑli din ŋmԑri ba ŋɔ maa yaa tariga, ka tahigu tahi n-yԑli ba “limsim ya, limsim ya” di daa wuhiri ba mi ni marafa shԑŋa bԑ ni daa mali ŋmԑri ba maa bi suri ka bԑ ni mali marafa shԑŋa maa. Lala saha maa ka Dagbaŋ sapashinnima maa daa na wurim tuuli maa ka daa labi niŋ shili ka leei birim ni bidibineen’pali shԑŋa bԑ ni daa mali tuhiri ba maa. [ŋɔ daa bi wɔligi ka che Kambonsi mini Gbampiԑli bambala maa tɔbu la. Amaa Kambonsi daa nyԑla ban wuhi bidibilim, ka bidibineenkpԑma daa leei che ka Biritishinima maa daa leei di nasara. 1828 yuuni, Biritishinima maa daa zaŋla ŋmԑlin kuɣa n-varisiri Kambonsapashina maa. Kambonsi maa daa tԑhi mi ni sa’tahinga mini saa nyaɣisibu ka Biritishinima maa mali tuhiri ba maa, ka dabiԑm daa gbahi ba pam ka bԑ zo n-kuli Kumasi] Dagbamba tɔbu maa ni lubu ŋɔ daa nyԑla din mali barina pam: Niriba kɔbishinahi ni pihita(130) n-daa lu tɔbu maa ni n-ti pahi Sapashinkpamba pihinahi(40) ban daa be zoli la zuɣu maa, bԑ mi daa lola bԑ maŋa gabikpԑma n-tabili kuɣ’shԑŋa zuɣu bԑ ni daa ʒiya maa, din yԑn wuhi bԑ Sapashinnima maa ni bԑ pala ban yԑn chaŋ shԑli ka che ba. Shԑba daa kpimi ni bԑ yuri. Suhusaɣingu zaa daa nyԑla bԑ ni daa ŋme Kambonnakpԑma Zibilim marafa shԑli bԑ booni piisili la ka di nyԑla polo ni, di ni daa niŋ ka o zaŋ o nu'zaŋa ni o gbaai Silimiinsi maa yino la. Bԑ ni daa lahi ku shԑba n-da nyԑ m ba Chirifo mini n yaba Dimɔnnaa ni n yaba Kunkɔŋlana n-ti pahi Sapashin' Kpamba ban daa pahi. Dagbamba maa gba daa nyԑla ban ku Jaamaninima maa pam, dama Sooja so bԑ ni daa booni Heitmann la mini tɔbu tuhiri shԑba bԑ ni daa da la pirigili daa nyԑla Dagbamba maa gba ni daa zaŋ shԑba zuɣuri limsi ka shԑba diԑhi dansi. Jaamaninima maa daa nyԑla ban di vali ŋɔ nasara amaa pa tɔbu maa nasara. Dagbaŋ Sapashinnima maa pam daa nyԑla ban zo n-kpԑ mɔɣu ka Dr.Gruner niriba maa ku lahi tooi deei dansarikanima maa so.Lala dabisili maa wuntaŋ ni, di daa lula Silimiin goli "December" dabaanahi dali ka ban daa kpalim maa daa lahi tuɣi chandi maa, bԑ daa zaŋla bԑ zuɣu kpa Naya polo.
Dagbamba maa ni daa ti niŋ nimmɔhi n-taɣi Gbampiԑla maa to n-wɔli taba, ka lahabali yi bini din gbaai Adibo palli maa zuɣu zaŋ chaŋ Choo, Gbungbaliga ni Zuɣu n-ti pahi Naya, ni Dagbamba mini Gbampiԑla tɔbu shԑli din tuhi Adibo la nyԑla din tum barina pam. Ni niriba nyԑla ban yiri zɔri kpԑri mɔɣu ni ka che bԑ yanima zali dabari. Jaamaninima maa daa nyԑla ban nyo tiŋ kam bԑ ni gari, bԑ ni daa ti paai Naya na kamani zaawuni polo n-daa bala ka di tɔm lu Naya daa dali, so mi daa lahi ka daa maa ni, bԑ zaa daa zɔya ka che daa maa zali zaɣi kuŋ, di zuɣu Naya daa maa daa kpalim la da’kuŋ ka bԑ naan yi paai na.
Lahabali daa paai Yaan-Naa ni Kambonnakpԑma Zibilim nyԑla ŋun lu tɔbu maa ni, di zuɣu bԑ yԑli la Yaan-Naa ni o che ka bԑ zaŋ o zo n-sɔɣi ni din yԑn che ka be bi nya o gba n-ku, ka o daa zaɣisi, ka bԑ balim o kam ka o zaɣisi ni o pala ŋun yiri ka cheri Nayili maa, bԑ daa kuli bela o balimbu ŋɔ ni hali ka o bihi maa yino ti paai na, ŋuna n-nyԑ naabapira Saŋlana, n-ti balimi o ka yԑli o ni hali di yi niŋ ka bԑ yԑn ku o, ni di simdi ni bԑ ku o la o ba gballi ni daa dɔni shԑli polo la, n yԑrila Naa Yakuba. Saha ŋɔ lala gballi maa nyԑla bԑ ni sa gunsi bee kuɣu kara n-gili. Kamani mita kɔbishinahi zuɣu(about 400metres), di kuli mirila Nayili maa, a yi chani Kuɣu polo. Di zuɣu bԑ daa zaŋla Yaan-Naa n-chaŋ o ba gballi maa ni be luɣushԑli maa ka o ti kpalim ni. Sooja kurili so ŋun yuli daa booni Von Massow la mini o nyaandoliba daa nyԑla ban saɣim binshԑɣu kam Naya ka tɔm nyo li n-pahi, bԑ daa lahi nyԑla ban kahi bee n-zu anfaani bini kam din daa be Naa Gbewaa yili la ni. Amaa dabiԑm daa bahi mali ba mi, dama bԑ daa tԑhiri mi ni Dagbaŋ Sapashinshԑba ban daa zo n-kpԑ mɔɣu Adibo tɔbu maa ni maa ti lahi liri ba. Dama bԑ marafa kuɣa mini bԑ tim zaa daa nyԑla din daa naai, di zuɣu bԑ daa kɔŋla Naya benibu ka daa lahi zaŋ bԑ nԑma n-gbaai soli dindali maa yuŋ maa, n-chaŋ ti doni tiŋa yuli booni Sakpԑɣu dindali yuŋ maa yaha. Biԑɣu ni daa ti neeri na ka bԑ daa lahi niŋ yɔm n-kahi nԑma n-kpa Sunsɔŋ polo, ni kuli Sansane Mongu(lala tiŋa maa nyԑla din be Togo zuŋɔ)
Yԑli biԑɣu daa nyԑla din niŋ Naya, tɔbu maa tuhi nee biԑɣu dali maa, dama Naya Achirikpԑma ŋun daa bi lu tɔbu maa ni la daa nyԑla ŋun ku o maŋa. Dama o daa chaŋla Yaan Nayili tɔbu maa tuhi nee biԑɣu dali maa n-ti bɔhiri o maŋa bɔhisi ni bɔ zuɣu ka Kambonnakpԑma mini o taba ni ban kpalim maa zaa lu tɔbu maa ni ka ŋuna yԑn beni. Ni bɔ ka ŋun yԑn beni n-niŋda? Ni o leei yurila saɣim n-gari yuli bee? O ni daa labina yiŋa ka o paɣa ti tu o ni o Sapashin chɔɣufu, ni o ni kuli nyԑ paɣa ŋɔ gba ni o naan niŋ shԑli tɔbu maa ni. Ni ka Achirikpԑma daa kpԑ o duu n-ti su tim niŋ o marafa ni n-ŋme o maŋa, ni o noli ni ka o daa ŋme li niŋ, ka bahi ni.
Adibo dali maa daa lu la Alizumma dali, ka daa lahi tɔm nyԑ Naya daa dali, Naya daa mi daa yi ti lu Alizumma dali, di nyԑla dabisili gahindili ka dira ni jiri, hali ni zuŋɔ lala n-na kuli nyԑ li. Lala Alizumma daa ŋɔ maa Dagbamba daa booni li mi “Alizumma Koofi” dama kurumbuna maa ni paɣisara daa yi zaŋdila Koofi(di nyԑla yari laasabu) n-dihi bԑ maŋa nachinsi ka bԑ viԑlim ka ŋmali, bԑ mi daa yi zaŋla lala Koofi maa n-so bԑ shԑhi ni hali n-ti taɣi bԑ nyɔri, n-kpԑ daa maa ni, din yԑn che ka nachimpola nya ba ka bԑ suhu lu bԑ ni. Dagbamba nyԑla ban teeri Adibo dali ŋɔ maa yԑla ka di nyԑla nandahima dabisili n-ti Dagbaŋ zaa, Yaan-Naa nyԑla ŋun bi yirina duu bee n-yiri niriba ni di yi ti niŋ ka Naya daa lu Alizumma dali(Alizumma Koofi dali m-bala). Dabisili ŋɔ nyԑla dabisili shԑli Lunsi ni tooi teeri shԑli yԑla dabisi gahinda dali; kamani Buɣim chuɣu, Damba dali ni ŋan kam pahi. Dagbaŋ Sapashinnima maa gba malila wa’tulishԑli bԑ ni wara n-teeri ninvuɣu shԑba ban daa lu tɔbu maani yԑla. Di yila m-bɔŋɔ: Tinima na Ʒin zo, Tinima na Ʒin zo. Ka Adibo dali la? Naɣila dina ko. Bԑ lahi mali yila shԑli n-yiina di ti niŋ ka bԑ wari lala waa ŋɔ maa, dina n-nyԑ: “Adibo dali la m ba n-daa nyԑ doo yeei”, Kambonnakpԑma Zibilim nyԑla Dagbaŋ yil’yiiniba ni ŋma kuyil’gahindili n-ti, din wuhiri ni o nyԑla ninvuɣ’ gahindili, ka simdi ni bԑ ti o jilima. Yumaata nyaaŋa, Silimiinsi maa daa na kuli mɔri mi ni bԑ ʒini Naya amaa lala saha maa ŋuna ka Dagbamba mini Kpunkpaamba daa laɣim tuhi ba. Di mi zaa yoli Jaamaninima deei ba mi n-niŋ bԑ sulinsi ni(Dagbaŋ booni li la Jaamani Do-ʒiԑɣu)daa ŋmԑla tɔbiri kamani pihinahi ni anu zuɣu ka naan yi ti nyaŋ Dagbaŋ bee n-nya yiko deei Dagbaŋ wulimpuhuli polo nima n-su, Naa Andani kpibu nyaaŋa n-daa bala. Gbampiԑla daa lahi nyԑla ban yihi anfaani bini kam din be Dagbaŋ ka lala zuɣu daa lahi tahi dabisi gahindili shԑli Dagbamba ni booni “Saŋ dali la” na, di nyaaŋa ka bԑ daa lahi liri Naya nima n-ti ŋme n-kari Yaa-Na’pali so bԑ ni daa yoli lee maa ka lahi nyo Nayili maa m-pahi buyi.
Kundivihira
mali niŋ- ↑ Dasana Pukariga (10 March 2021). Dagbon – Recalling History, the Battle of Adibo (English). www.modernghana.com. Retrieved 26 June 2021.