Tiŋgbani shɛŋa din be East African Community (EAC)n-nyɛ Democratic Republic of the Congo, Kenya, Tanzania, Burundi, Uganda, Rwanda, n-ti pahi South Sudan. Lala tiŋgbana ŋɔ pam be la "par" gbunni di yi kana bɔmma ni nyamma polo kamani "GDP per capita", niriba kalinli ban be fara lai gbunni, tuma kalinsi, ni daabiligu. East African Community nyɛla ban kpaŋ bɛ maŋa ni bɛ duhi daabiligu zuɣusaa ka di nyɛla bɛ yan kpaŋsi la tiŋgbani mini tiŋgbani lagim n-tum, ʒilɛli ni, siyaasa ni tiŋgbana din nyɛ bɛ mabihi.[1] "EAC niya nyɛla bɛ kpa "Customs Union" n-ti bɛ maŋa, daa din nyɛ bɛ zaa dini, laɣi shɛli bɛ zaa ni yan saɣi n-ti, n-ti pahi "Political Federation of the East African States."[2] East African Community tiŋsi lahi nyɛla lahi nyɛla din mali daabiligu din mali yaa ni dunia tiŋgbani shɛŋa din pahi, kamani European Union. Tiŋgbani kam be la World Trade Organization gbaa yihi South Sudan ban na kuli be bɛ ko ka che lala laɣimbu ŋɔ.[3]
Bini din gbaai yuuni 2014, tiŋgbana ayɔbu ŋɔ zaa laɣim mi m-mali "GDP of $159.5 billion", "GDP per capita of $918", ni salo ban kalinli yiɣisi 168.5 million, bɛ ni ʒi binshɛŋa tiŋgbani shɛŋa ni n-kpe bɛ tiŋgbana ni nyɛla "$40.2 billion", ka din yi mi nyɛ "$13.6 billion".[4]Lala tiŋsi ŋɔ nyɛla din zaani di naba zuɣu viɛnyɛla dini niŋ ka daabiligu yɛligiri bɛ sunsuuni n-yaɣi bɛ lala tiŋgbana din laɣim taba ŋɔ sunsuuni la. Yaha, lala tiŋgbana din laɣim taba ŋɔ chɛ a daabiligu niŋdi yoli bɛ lala tiŋgbana ŋɔ sunsuuni ka soŋdi ninvuɣi shɛba ban maani nɛma ka mali so bɔbigu n-kohiri bɛ binyɛra n-ti pahi ban dari ka malin nɛma ka di daa do tiŋa. Di kpa la talahi ni zahim kuli be kulibɔŋ din mahi ni.
Di yi kana dunia zaa binshɛŋa din yiri lala tiŋgbana ŋɔ ni bi galisi. Tanzania n-nyɛ tiŋgbani shɛli nɛma ni yiri pam n-kpɛri tiŋgbani shɛŋa ni amaa ka do pihiwɔi ni ayɔbu di yi kana dunia zaa. Tanzania gba nyɛla din ŋmɛri nyɔɣu ni zooibu 3.3% zaŋ chaŋ nɛma din yiri bɛ tiŋgbani ni n-kpɛri tiŋgbani shɛŋa. Dunia zahimbu puuni, eastern Africa na nyɛla ban mali soli pam ni bɛ daabiligu zani di naba zuɣu.
Di mini lala tiŋgbana ŋɔ zaa be East African Community maaa zaa yoli,bɛ zaa mali la tigbana din tabiri n-soŋdiba viɛnyɛla daabiligu polo. Ŋmahinli, Rwanda ni ʒiri bɛ nɛma n-kperi tiɣbani shɛŋa ni n-nyɛ gbansala tiŋsi ka Burundi mi ni ʒiri bɛ nɛma n-kperi tiŋgbani shɛŋa nyɛ tiŋsi din pa gbansabila tiŋsi. EAC maa zuɣu, lala tiŋgban dibaa ayɔbu ŋɔ nyɛla din mali daabiligu yoli ka mali niya ni bɛ kpa bomma ni nyamma ti tabili siyaasa laɣingu din ni tooi soŋsi tiŋsi ban be lala laɣingu ŋɔ ni ka bɛ zooi.[5]
Gbaa yihi lala tiŋsi ŋɔ,EAC nyɛla ban kpaŋ bɛ maŋa ni bɛ kpaŋsi daabiligu lala yaɣili ŋɔ. Di pili mi ni Kenya mini Uganda ka nyɛ customs union yuuni 1917. Yuuni 1927, Tanzania daa kpe din ni hali ka lala laɣngu ŋɔ daa naan yi tio wurim yuuni 1977. Bɛ daa kabi neei li yuuni 1999, ka lala tiŋsi ata ŋɔ laɣim taba hali ni yuuni 2009 ka Burundi mini Rwanda daa ti kpe m-pahi. Yɛlimaŋli, yuuni 2016, South Sudan daa kpe din ni ka daabiligu kuli chani viɛyɛla hali ni zuŋɔ. Laɣi bɔbo nangban yini mini zalisi din be bɛ sunsuuni mini zalisi la zuɣu, kpaŋ maŋa nyɛla din beni ni bɛ laɣim zooi n-niŋ tiŋgbani yini, "Political Federation of the East African States".[13] Bɛ tiŋgbani yini niŋbu yan kpaŋsila daabiligu soya pirim la bɛ ni yan bɔri ni bɛ ni mali aʒia shɛŋa n-tiri tiŋgbani shɛŋa yɛligi n-gari di ni pun be shɛm la zuɣu. Di ni lahi soŋ ba ka bɛ tooi ʒiri nɛma n-kperi tiŋgbani shɛŋa pirim la bɛ ni yan toii tiri taba nɛma yoli yoli ka lala na ka bɛ sunsuuni saha ŋɔ zuɣu ni la.
Map of East African Community and Africa
Daabiligu yoli din be EAC nyaaŋa, Burundi, Kenya, Rwanda, South Sudan, Tanzania, n-ti pahi Uganda daa zaŋ bɛ zuɣiri n-gbaɣiri taba ni tiŋ-shɛŋa din be African Union n-laɣim kpa African Continental Free Trade Area (AfCFTA). AfCTFA daa nyɛla bɛ ni saɣi deei shɛli silimiin goli March 21, 2018, ka di nam da gaŋa n-ti Africa ka di laɣim niriba n-gari niriba biliyɔŋ n-ti pahi "two trillion USD". Tiŋgbani puuni daabiligu ni taba nyɛla din mali muɣisigu ni vaaibu 10.2% daabiligu din daa niŋ Africa yuuni 2010.[14] African Union daanbalo mini di Rwanda tiŋgbani zuɣulana, Paul Kagame, sabiya, "Gbansabila daabiligu ni taba bi wuhiri mi ni bɛ daabiligu ni taba nyɛla din pɔra ni dunia nima zaa. Di gbunni nyɛ mi, ti ni niŋdi daabiligu taba sunsuuni maa, gbansabila daabiligu yan zooi mi, ka gahim, ka daabiligu niŋ yaa o mini tiŋduya sunsuuni. Saha ŋɔ zaŋ chana, bɛ zaa niya daa nyɛla saawara ni daabiligu ni siyaasa tali toondaan tali, binshɛɣu kam puuni, niŋ binshɛɣu din be bɛ zaa sunsuuni."[15] Vihigu wuhiya ni daabiligu so gura nyahibu nyɛla din tahiri bomma ni nyamma toon tibɔ na di bahi bahindi tiŋ'shɛŋa din na zoori ni ka lahi namdi so viɛli shɛŋa din daa pun kani ni. Vihigu lahi wuhiya ni daabiligu toon ti bo nyɛla din yan vuui fakari ka tahi tuma na. Uganda n-nyɛ tiŋ'shɛli fakari ni baligi di ni niŋ ka daabiligu so gura lahi ka bɛ tiŋgbani ni.[16] Lala yaɣili ŋɔ, lala daabiligu soya yoobu ŋɔ yan soŋsi la ban maani nɛma ka bɛ maani pam pam ka ban dari gba dari pam pam pirim la nɛma ni yan kpɛri ka yiri di yubu la.
European Union (EU) yi kuli ka niŋgbuna ni tiŋsi amaa ka ni tiŋsi dibaa ayɔbu din kali ŋɔ. Kenya mini Rwanda dihi la Economic Partnership Agreement (EPA) mini European Union dihi la gbana ni. EPA zaŋ la EU daa n-ti EAC yoli ka bɛ ʒiri nɛma yira ka tiri gbansabli tiŋgbani shɛna bɛ mini ba ni niŋ ningbuna soli ka bɛ deeri nɛma EU sani.Di soŋdi tuun zuɣuri ka bɛ tooi kohir bɛ nɛma alaha European Union.[17] Burundi, South Sudan, Tanzania, ni Uganda na nyɛla ban yan saɣiti lala gbaabu ŋɔ. Amaa lala tiŋsi ŋɔ na bɛ saɣiti lala nu dihibu ŋɔ, bɛ zaa be la Everything but Arms ka Rwanda saɣi ti li pirim la bɛ zaa ni be tiŋa shɛŋa din na dii bi lɛbigi ni la. Din bɔŋɔ nyɛla din ka yori n-ti European Union daa din jɛndi tiŋgbani nɛma ʒi n-yi gbaa yihi linjima nima mini tɔbu bina.
East African Community binyɛra din din yiri chani EU nyɛla bɛ ni pun mali shɛli di bahi bahindi bindirigu.[18]Engel's Law wuhiya, ni lala tiŋsi ŋɔ bindira daa tiŋ donibu nyɛla din mali nyɛvulipɔhili. Lala yɛltɔɣa ŋɔ wuhirimi ni di yi ti niŋ ka dunia zaa ariziki duru zuɣusaa, binyara din nya nachiinsi daa duri la zuɣusaa ka bindirigu daa sheeri tiŋa..[19] BIni daa ʒi neen shɛŋa n tahi EU daa nyɛla 2.4 billion Euros yuuni 2017. Bɛ ni tooi ʒiri shɛli pam yirina EU nyɛla maʒina, fita nima nɛma,nɛma din maani binyɛra, nɛma yaɣa, lɔra nima, ni tima. BƐɛ ni daa ʒi shɛli yina EU daa nyɛla 3.6 billion Euros yuuni 2017.[20]
United States mini EAC ban dihi nuu ni "Trade and Investment Agreement (TIFA)" n-ti pahi laɣim tum shɛli bɛ zaa ni saɣiti. TIFA moya ni bɛ kpaŋsi daabili mini liɣiri bɔbu soya yaɣa pam ka di zooi,ka ti niriba tuma,daabiligu,tabiibi baŋsim,ni bomma ni nyamma zoobu ka lahi chɛ ka laɣi bɔbo soya ne ka che zubu.[21] Lala nangbanyini laɣim tum ŋɔ niya nyɛla di kpaŋsi daabiligu lala yaɣa ŋɔ. Daabiligu yaɣa dibaa ata shɛli bɛ ni saɣiti n-nyɛ daabiligu lɛbigibu, "sanitary and phytosanitary (SPS) measures", n-ti pahi "technical barriers to trade (TBT)". Lala yaɣa ŋɔ nyɛla din mali zaɣa ni di kpaŋsi daabiligu binyɛya ayi sunsuuni ka ka lahi bɔ lɛbiginsim n-ti gbansabila tiŋsi kamani United States' ni mali niya ni di tooi niŋ daabiligu yaɣa zaa la ka lahi mali sitima nima zaashee din be Mombasa Kenya mini Dar es Salaam din be Tanzania.[22]
Ban nɛma tooi yiri kperi United States n-nyɛ woven apparel, knit apparel, spices/coffee/tea, ni binwɔla din dira ka di zaa pahi n-nyɛ $788 million nɛma din yi bini din gbaai yuuni 2015. bɛ ni tooi ʒiri neen shɛŋa n-kperi na n-nyɛ matuuka yiɣira, maʒina, niɣilim buɣim maʒina, ni binbila din zaa pahi niŋ $1.2 Billion neen shɛŋa din kpe na bini din gbaai yuuni 2015.[23]
