Salima:Yɛlikuwum ʒirila garawa

salim lɔha
Yɛltɔɣ'kpani	Yɛlikuwum ʒirila garawa
Form of creative work	play
Balli tuma bɛi balli yuli	Dagbanli

D-Class

Neena: (O be duu n-yɛri o ko)
Shetu poya ni faashee ka o yihi n nyevuli ŋɔ.
Din ʒiya ɳɔ ka a ba yaa baŋ ni a na bɛli kpiɛna, ni lahi gbe yili ŋɔ?
N je ʒiri, a yi bo yɛl'kuwum nim' shee na n-ti yaɣi Shetu zuɣu, a ku lahi nya.
Bi' bo n-bala ka a yi kuli zaŋ o n-ʒili n-kɔhi a yɛm zaa n-ti o, di kpiɛri la tib'yini puuni n-ti yi din bala ni.
Pumpɔŋɔ, di lahi ŋooi noli yaɣi.
Pa alaafee n-bala
(O wum o yidan' naponchinchima)
Oooi! Wula ka n-yɛn yɛli doo ŋɔ?
Naporoo: (O kpahiri o paɣa dunoli).
Neena! Neena!! Yooima! Bihi maa zaa dɔniya?
Neena: (O yooi dunoli ka o yidan' kpiɛna).
Bɛ doniya.
Naporoo: Ka Shetu be yani? A bɛ yɛli ni bɛ zaa dɔniya?
Neena: O yɛlima ni o yɛn deeila o chinchini Mba Chirifo yiŋ Dahili sani. To n lee bi baŋ la daliri din che ka o na bi labina. N zilisiya, lahabali n niŋ nyaɣisim ka o na kpalim n-biɛni maa.
Naporoo: A bɛ nya o ni pun mali yɛltɔɣa maa sɔŋ shɛm? Chinchini deeibu, ka ŋun kutooi guhi ka biɛɣu neeigi? Bee Dahili maa zɔrila yaŋɔ? Tɔ a mini Shetu ni lo yɛltɔɣa shɛli maa, n baŋli. N yɛn che o mi n-gbubila. Ma a yɛliya ni a ko n dɔɣi o? N kuli yɛn paɣila n nuhi zaa kahi-kahi ka che a mini o yɛltɔɣa.
Neena: O ni kuli yɛn chaŋ, man' pun fabilimi, ka o yɛli ni o bi yɛn di saha. Nyin gba ni yɛli shɛm ŋɔ, ma di bi tu ni a di yɛli lala. Shetu tibli n kuli kpiɛma.
Naporoo: Bo n-lee bi tu? Sahakam ka Shetu yi kuli yi o lala dingalangam yibu ŋɔ maa ka nir' yɛn yɛli, a pun gɔhi deei n-bo daliri n-tili. Dinzuɣu chemi ka nir' yɛn saɣisi o, di ŋmanila putɔɣu ka a mali. To lahabali shɛli ni mali n-tiri a n-bala. N yɛn yihila n nuhi ni n naba zaa ka che a mini o. (O yiya n kpe o duu)
Neena: (O kahi o nuhi n bibigi o nyɔɣu ni ka yɛri o ko) ŋ-ŋɔ, mbe Naporoo ni puli ma kpari shɛm ŋɔ maa, a nya di gbunni? Shetu malibu yi nyaŋ n mini a zaa, n ko ni tooi mali o? A yi ʒi Shetu, nyin bolimi o 'Yɛlli'. O kuli bi yɛn yiri ka a wum o damli biɛla gba. Bi' ŋun kuli nɔri ŋmɔro-ŋmɔro ka bɛ ʒini la o sheei zuɣu maa, o loma yɛlli.
Yuŋ agbaa saha.
Shetu: (O kpahiri o ma dunoli ka sɔɣiri yɛra) Mma! Mmaa!! Mmaa!!!
Neena: ŋuni n-lee bala?
Shetu: Mani Shetu. Yooima!
Neena: N bi yɛn yooigi a. A yi gbe dundɔŋ maa ni zuŋɔ ka duunsi wuhi a hankali din be biɛhigu puuni a ni taɣi. Nangban' chuɣinli ŋɔ lana.
Shetu: (O mali o naba n-tɔri tiŋa ka yɛri o nyeeni) Aai! Mma yooimi ka n kpe na. Man' bi chaŋ shɛli.
Neena (O yooiya ka Shetu kpiɛna). Shetu! Shetu! Shetu! Shetu! Bula ka n boli a maa? N baɣi-baɣi n daantarima. Dam n zuɣu ŋɔ n-tima. N yili ŋɔ ʒii kpalimmi a nuuni. Abba! Bi' bo n-nye a ka bɛ yɛli a hali ka a zaɣisi wumbu. Ya polo ka a yina?
Shetu: Aaai! Mma ŋun yaa. Man' pun yɛli a ye n bi chaŋ shɛli polo. ŋɔ mi nye dini ka a ti ku tahiri ka di ŋmanila binshɛli maa.
Neena: (suli wum o) Biɛrim! Bɛ yi yɛn yɛli, ŋun mulim o noli ka lɔɣu maa n labsiri a chiriwaani. ŋɔ yi pa shɛli, saha dini ka a kpe maa na? A yi bi chaŋ shɛli, to ya polo ka a be? Faashee n ti kpari a mi n bahi, ka a gbe dundɔŋ maani ka baŋ biɛhigu din biɛni. A ni baŋ a ni sa yɛn yɛli a ba shɛm. Dama o bɔhi a yɛla. To ma mani ŋuna, a bi kalima n-kpiɛhi jina puuni.
Shetu: (O ŋum o kparima ni) Dama Mba ŋun gbahirila garinsi n-nyahiri o nyirivɔɣu ni.
Neena: Ni boo? N yi yɛri a ka ŋumdi n yɛri a, n kuli yɛn ŋme a mi n tabli tiŋgbani maa ni ka a baŋ ni n pa a ni kpɛhiri so nini. Bin nin'fiinsi ŋɔ lana.
Shetu: (O lahi ŋum o kparima ni) Chɛli ma. Gɔm malila mani.
Neena: Bi' ŋɔ, faashee nir' kuli chɛla o yɛla n ti o. A yi yɛn doli o yɛltɔɣa, a yuli ni kpe daani.

Yaɣili din pahiri ayi

NAPOROO: (O yi sambani polo n-kpiɛri yiŋa ka yɛri o ko) Bihi ŋɔ ŋuna, bɛ kuli ka buchi. Faashee bindirigu. Yulimi mɔri ni bili n gili yili shɛm ka bɛ kuli yuuni li. Yi lee yɛlimi ni n maŋ-maŋ lahi yina n bo kuli n gbani di puuni bee? To shiniba. Faashee n yaa bola bɛ dabsili n-zaŋ kinkansi n-yihiba na ka bɛ doli. Ka che, sama-sama nim' ŋɔ yi yaa ŋme n-yooi na, zani yuui ni paai n mini ba. (O kpuɣi jiŋlaa n chaɣisi ka kom kani) Bɛ yaa kpaai jiŋlaa la kom zaa ka chɛli zaɣakuŋ n zali. A ni nyaŋɔ, nir' saɣingi yi kpari ka o va na n-ti kpuɣi jiŋla'kuŋ, o ku galim ti? Shetu! Kamina n-ti kpuɣi jiŋlaa ŋɔ n-tooi kom n-niŋ ma na. N naba maa varimya pam.
NEENA: Ni a gɔrim Mbe Naporoo. Shetu kani. Timma ka n tooi n-ti a na.
NAPOROO: Naaa! Ya ka o chaŋ?
NEENA: A ni yi, amii a kpali limsiya bee, ka o gba zaŋ o zuɣu n-chibi, hali ni saha ŋɔ, o na bɛ labina. Man' ʒi o ni be bɔb'shɛli. (O zaŋ jiŋlaa n-damdi ti o yidana)
NAPOROO: Aaai! Shetu bini maa yaɣi doro. Niŋsim n ti naɣi bala yɔɣɔ? Di lahi ŋooi noli yaɣi. Ka baa napɔŋ n-kuli bɔŋɔ? Bi' bo n bala ka o gbuna kutooi tabli o yiŋa?
NEENA: To ŋun mi ni kuli bɛ maani laasabu maa, a yi shiri chaŋ a zo yiŋ' n-ti yuui n-ŋɔ, ma di saha di wuhimi ni nyin' ka bukaata a yiŋ' maa.
NAPOROO: ŋuni n-lee yɛli a ni o chaŋ la o zo yiŋa? A yi puɣisi chaŋ Montana yili, a ni nya o Yiblam dapali zaɣ'larimbil' maa sani. Bɛ booni o yuli maa ni wula? N deei lahabali ni ŋun' ka o zaŋ o zuɣu n-ti vuli. N mɔŋ o soli yuŋ, ka o chaŋ wuntaŋni ni o ŋari di samli.
NEENA: Amaa pa Kande bi' so ŋun daa yoli yi Ankara kuna ŋɔ? Shetu ku yihi takahi. Lala bidib'bil maa bukaata lee nye dini n-pahila o vooi o jinjɛm n bahi o gbun' nyɔhi ni?
Biɛrim be Shetu kɔbili ni.
NAPOROO: O ka bukaata ka nyin' yɛra? Nyama! ŋuni n bi tiri jilima. Ka lahi mali karimbaani. N daa tuhi bidibga ŋɔ soli, hali ka Naawuni ni o tumo zuɣu, ka ti bi nya ŋun birigiri o kpee.
NEENA: Shetu ŋuna, yaɣa bi ŋali. Di kani n-talindi daa. Ka ŋun ka nyin' ti kuli zo n-doli?
NAPOROO: Ma dini n-daa che ka n wum ni n-zo Kaleem diɛmba tahiri o la Maka yuuni ŋɔ, ka n viini n zuɣu maa. Di yi nyɛla ti Haʒi chandi biɛla ti diɛmba nuuni, din ŋuna, tin yihimi tahima. Ti yɔɣu galiya.
NEENA: Bozuɣu ka ti yɔɣu ku gali? O ni chaɳ ti doli ninvuɣu so maa, nir' ni tooi ʒiya ka maani laasabu? Di yi di kuli nyɛla bukaata kurili gba.
NAPOROO: To amaa ŋɔ maa zaa, n bɛ yihi adahalahachi. Sahakam ka nir' yɛn saɣisi o, a pahirila o zuɣu ka di ŋmanila man' je o mi.
NIENPAɣA: Pa lala Mbe Naporoo. N kpahimmi n ti nya ka di ŋmanila buri bi maani bia. A zaŋ di o mi n ʒili n yeli o ka di kpe o tib' voli ni. N lahi pahi, a suhi ni yi yiɣisi lala ka a dii ŋmɛri ka tabiri maa, a yɛn ti o la daŋa ka ti lahi mali o n wɔlisira.
NAPOROO: Tɔ! O yi kuli kuna, nyin' chɛli n mini o. N mi ni yɛn niŋ o shɛm. Bi' maa, nir' yi che o yubu n ti o, di yɛn karigiri mi n pahira. Nyini mayaankalee, bihim ni na zaha so noli ŋɔ maa, ka a pun bɔri ni bɛ yɛli ni a nyaŋ la a laamba.
NEENA: Dahinshɛli, n mini Sana daa yɛn gɔhi la taba kuliga soli. Ti chani ha ka o dii bɔhima "Neena! Wula ka yi kuli yuuni Shetu ka o chani gindi jaa-jaa lala?" Man' yeli, "Sana a yubu ka a yɛn bɔhi ma lala. Yinim' ni che Alaasanbila ka o chani zuri maa, ŋuni n bɔhiya?" Ka ŋun yɛli ni bo n nyɔni ka bindi la. Ni tiŋ' yaai mi ka o kpe. Man' yɛli, nyin' gba dee mali wɔlisira. Ko'tulim yi nyuri ka gbihira, to a gba nyin' nyum' ka gbihi.
NAPOROO: (O laya o kparima ni) Tiŋbihi zabili, yino yi tu n nyaŋ o kpee, ŋun bala tammi. Nyama, che ka n paɣi n naba ŋɔ. So yi kpiɛna n nya ni varim shɛm ŋɔ, di mali vi.

Yaɣili din pahiri ata

(Shetu chaŋ o m am, Zanjina yiŋa ka o mini o ʒi duu. Zanjina lɛbi la o nyaaŋa n-bri Shetu) SHETU: Mbe Zanjina! Ka wula ka n puhi ka a saɣi ka vooi a ninni n gbuni lala? N niŋ a la shɛli? ZANJINA: Bozuɣu ka n ku vooi n ninni gbuni. A ni puhima ka n saɣi maa gba, paɣimi Naawuni. A bi niŋ ka di nyaɣisi zaa. A parigi n laasabu pam. SHETU: Bo ka n niŋ? ZANJINA: To Nyama! Danduuruwa bɔhigu ka a kuli bɔhi ka ʒiya maa. Nnabi! Sheeje tali ka a bɔhi maa. SHETU: Aai Mbe Zanjina! ZANJINA: Ka daa a bɔri ni a yɛlima ni a ʒi a taali ni nyɛ shɛli? A napɔŋ ni no yili ŋɔ na dahinshɛli, a mi? Man' ŋuna, n je yɔhiŋ yɛltɔɣa. ʒirilan' zaa, man' mini o bi diri chi. N ni daa biɛli a n-zali soli, a daa yɛlima ni dindali neei biɛɣu, a ni labina. Di dabaala n-bala zuŋɔ? Ka a che ka n yuli a soli hali ka n shii ti yi m-maŋ ni. Akai! A bɛ mali. Man' paaigi a gali n-pa gooni. SHETU: Mbe Zanjina gba yaa. Nyam' a ni yɛri ka a bi mila Mba yɛltɔɣa maa. N ni daa yi yili ŋɔ n kuli ka biɛɣu neei, buri n kani ka o daa bi buma. A bi nya? yulimi n bɔɣu. (O zaŋ o bɔɣu n wuhi Zanjina) ZANJINA: Oooi! Ka daa fiɛbigi bɔba n doya shɛm maa? SHETU: Nyin' yɛrila fiɛbiga? Yɔɣira ka o daa kuli zaŋ kpe n ni. Ma ŋɔ ŋuna, ka shɛli n-bala. N yi viigi n nyaaŋa zuɣu ka a nya, di ŋmanila tayiɣi n zu daa ni ka bɛ gbaaigi o. Di kuli vala taɣila-taɣila n-doya. Ka yɛlima, ni n yi lahi zaŋ n napɔŋ vuui na yili ŋɔ ka o nya, ni o ni ŋmaai n tibli she n-tima ka n ŋubi. Dinzuɣu, dabsa ŋɔ sunsuuni, o kuli bi tima waɣambu hali biɛla gba. Zuŋɔ maa, n jɛmi n-ŋari ka kana maa. N yi kuli ka o bɔra, ŋun kum' ma duɣi n-ŋubi. ZANJINA: Ka bo biɛhi yoli ka a ba maa be lala? Bo ninkuunsi ka o wuhiri maa? N tiɛhiya o ʒi ni tinim' zuɣu nyɔni gari o ni niŋdi binshɛɣu maa. Nir' ti zɔri galimi zuɣu, n yi bɔra n bi lɔri o kabire? Man' kuli ni tooi lo o kabire, ka yuŋ paai ka o kari a n-tahina n sani ni kinkansi. N zoya n zaniya, bɛ yi daa yɛn niŋdi a ma lala, ya polo ka o di yɛn yina n nya o. O ti naɣi bɔri ni o zaŋ a n lɛbi o paɣa zuɣu. Ka che, man' bi baŋ o niŋsim maa nini. SHETU: O yi ti kuli kpiɛri lala yin-yɛri maa, man' ʒimi n-lari n kparima ni. Dama hali o yi bama bandi a sani kandi na zuɣu, n ni baai li. Din biɛri ma nyɛla, o yi kuli niŋdi lala, ka Mma gba pahiri o zuɣu maa. Dahinshɛli n daa kuliya ka o dii yɛli, "Shetu, n zilisi a. Pumpɔŋɔ a baŋ n ni mi shɛli". Man' yɛli n suhi ni, di bi nya a. ZANJINA: Che ka a ba maa baŋ ni bɛ bi kpari zukpakpaa n-tuhiri kparili soli. N tiɛhiya o bi bɔhi Mba yɔɣɔ? Tinim yɛltɔɣa bihi ka o niŋdi maa. N yi taai shintuani, Mpo yaashini, ya ŋɔ zaa, so n kani ni tooi gooi ma. Man' mali suhi pam n gari o. Tinim' ni be nyɔŋ polo, bɛ bi niŋ ti n-paaigi ŋ-ŋɔ, ka tinim' pun kpiɛhi karantenim nuuni. Binshɛŋa ka ti yuuni ka bɛ garigiri yɛltɔɣa shɛŋa maa. SHETU: Hmm! Yim o yɛla ni. Man' daa ti bɔhila m-maŋ dahinshɛli, ye bo ka Mma daa lee kuli nya ka ti kuni la ŋuna? ZANJINA: To amaa nyini ka o kuli ni mali lala sheeje tali maa n-paaira. Tinim' nyin-nyɛhi yuui kpal'kom puuni. Ma bɛ yuuni la san' ninni ka duɣiri o bara. O yi ti zaŋ lala daanduruwa tali maa n-paai mani, ba'ʒɛhi mini ba'sabila ni nya ti SHETU: Di saɣiya. Nyin' ni yaa lahi turi o shɛm ŋɔ, a yi ti yina, ka ban' n yɛn zaŋ ma n-ti a? ZANJINA: To wumma! N yi ti yina ka so yɛn chirisima, n kuli yɛn bolila n yari-yari ka bɛ yi nyɔŋ polo na ka ti dahim yaŋɔ. SHETU: Di saɣiya! Ka daa a na jɛ la suli? ZANJINA: Ma n di bi wum la ŋɔ maa ka gbubi a taali maa. Nnabi! A ba niŋsim maa biila n suhi. ŋɔ maa zaa, putɔɣu n bala. O ni niŋ ma shɛm dabisa ŋɔ sunsuuni maa, n yi yɛli ni n che o taali, n ŋmala ʒiri. SHETU: (O vu n-miri Zanjina n ti zaŋ o nuu n-kaai vuli o shee) Di saɣiya. Ma dini n che ka n kana maa. Lam biɛla ka n nya. ZANJINA: (O labi o nini kpaŋa) Aayi! Man' na bi bɔri yɛltɔɣa. SHETU: A nyɛya boo! Bɛ yi yɛn niŋdi ma ŋ-ŋɔ a zuɣu, ka a gba lahi niŋdi ma lala, ma di bi chaŋ. ZANJINA: Naawuni zuɣu, di kuli ŋubiri la puuni n-ti yaɣi. N suhi maa tirima mi ni n na kuli shooyimo ashin ŋma'bila ka o baŋ ni di bi tu ni o chirisiri ma n bara malibu shee. SHETU: Abaa! Niŋmi ania. Suli jɛbu bi veeni a. Kuli kahigimi a ninni biɛla ka n nya. ZANJINA: (O la o kparima ni) A ni ʒiya ŋɔ maa, ka a sahi ka a mi yɔhiŋ yɛltɔɣa.

Yaɣili din pahiri anahi

NEENA: Nyama Shetu! Kamina kpe. A bi wum? Zaŋmi diɣi maa n-sɔŋ ka kana. SHETU: (O chani o ma sani ka yɛra) Mma! Ti daamilya maa, Alahiri din kani na ŋɔ n-bala, dinzuɣu dahima ka ti. Dindali, ŋun kam tuhiti soli ka bi birigi, o bim ku mali tooi piɛbi. NEENA: Ʒenabu daamiliya maa pun paaimi maa? SHETU: Mma! Ma ni daa yɛli a di yɛltɔɣa saha shɛli maa, di niŋ dawɔma. Yuŋ ŋɔ ka ti yɛn labi zabila. NEENA: Lala! Din ŋuna, viili daa kani. Yi daa kuli yɛn bɔbimi ka che nyɛhi n-sa. SHETU: Ti yaaye maa, faashee a nya la teela maa ni she n-dini maa shɛm. Di viɛlim ka zaŋ buɣisi. N daa kuli yɛn nɔrimi ka fɔhira. NEENA: Di saɣiya. Chɛli ka wum n ni boli a daliri shɛli zuɣu. Shetu! A ni tɔɣisiri Ʒenabu daamiliya ŋɔ yɛltɔɣa shɛm ŋɔ, di ka jiri yaɣi? Ka daa nyin' gba di je lala? SHETU! Aai Mma yaa! Ma amiliya ŋuna, di nyɛla saha. N gba saha yi paaigi, n-ni niŋ. NEENA: Hmm! Shetu! N mini a ko n-kpalim dundɔŋ ŋɔ puuni. Yɛlimi ma Naawuni zuɣu, ŋun puli ka a lee gbubi maa? SHETU: Aai! puli wula? Man' ka pua. NEENA: Acham'ha nimaani ni a ʒiri yɛltɔɣa. Zuŋɔ bi'dɔɣiri n-nyɛma ka n yɛn nya paɣ'puulan ka bi baŋ o? Yɛlimi ma di ninni ka ti baŋ ti ni yɛn gbaai shɛm poi, ka a ba naan-yi baŋ. Di yi pa lala ka o yi baŋ, a gbaŋ ku puhi jiŋli. SHETU: Mma ŋun yaa, ma n yɛli a ni n ka pua. Man' ka pua! NEENA: Bin' nangban'chuɣinli ŋɔ lana, bɛ yi yɛri a nimmɔhi yɛltɔɣa ka a mali ma n-diɛmda, n ni kpahi a tapaɣa ʒili tiŋ' nimaani. Ka n kuli ʒiya ŋ-ŋɔ, ka nya paɣ'puulana ka ku baŋ o? N ni kuli ʒi dundɔŋ ŋɔ ni, ka a yi sambani polo n kpiɛri na, ka n kuli kpuɣi n zuɣu n-yuli a, PAƔ'PUULAN. Ka bɛ bɔhiri a ka a ku yɛli di ninni ka chihira. To fo n-ʒiya! Din' kanna nyɛla din labira? Ma di yi ti pooi, dini nyɔni. Ma a mi a ba yɛltɔɣa. A nin'kuro, pa a nin'palo. SHETU: Mma man' kuli je yɛltɔɣa. A bɔhi ma, ka n yɛli a ni n ka pua, ka a dihirima. Nyin' gba dii pun bɔri ni n malila puu bee? NEENA: N bɔri lala wula? Di yi la polo n yaɣi, dini n-nyɛ n ni dihiri a maa. Nyam' a biha ni kpuɣi n-ʒi n-ʒi shɛm. Ka dabaayi ŋɔ, a yi kuli dam biɛla, "N puuni!" Biɛla, "N puuni" maa, a tiɛhi ni niri ni yɛn gbihi shɛli zuɣu n bala. SHETU: N puuni ŋɔ ŋuna, ma lala ka di pun niŋdi ma. NEENA: To chɛla! A ni tooi teeigi dahinshɛli a ni kpe shinshɛɣu ni? Konyuri chuɣu maa ni ka a nya a paɣ'tali n-zaŋ na hali ni zuŋɔ. Bee a tiɛhi ni n ʒi la a dabsa? Nyama Shetu! Yɛlimi ma di yɛlmaŋli, ka ti baŋ ti ni yɛn kpe di puuni shɛm poi. A ba yi baŋ ni a mali pua, o ni ŋmahi a n-pa talla. A mali puu bee a ka? Yɛlimi ma! SHETU: Man' zilisimi ŋuna, amaa n bi baŋ. NEENA: Huwwa! Pu'kpuligili! A zilisi mi, a bi baŋ? To di lahi zilisi yaa. Yɛlli ka n mini a zaa kɔbi n-ʒiya maa. Ti kaliŋ nyɔniya. (Shetu bi garigi shɛli) NEENA: ŋun' puli n-bala? (Shetu bi garigi yaha) NEENA: Ka nyini ka n bɔhiri maa? Aai! To shini a. Bɛ sheerila ba'niɛŋ zuli buɣim ni? Man' ni bɔhiri a ka di mahi maa, a ba yi kuna, ma pa so n yɛn yɛli a. ŋuni n zaŋ a n ti pua? SHETU: Mbe Zanjina. NEENA: (Suli wumi o) Nfi fiŋ fifiŋ! A bi nya o ni yɛli li ka ʒiya shɛm. Takahi dirifu. A zo ni yɛn niŋ amilya ka a suhu piɛli maa, nyin' di je? Hali di yi di kuli nyɛla bukaata kurili gba, nir' naan lahi fabili?. Kaai! Biɛrim be a niŋgbuŋ puuni. Bi' ŋ-ŋɔ tatabo ka nir' daa kuli baŋ ka bɛ zaŋ o n-ti pi, ka che zoligu, di naan ku so? SHETU: Aai! Mma ŋun yaa! Ka ŋɔ mi taali nye dini? NEEB: Koi Shetu! Dinbɔŋɔ pa taali? SHETU: Ma pa mani n-yɛn pili li. NEENA: (O kpuɣi sɔɣu ni o fiɛbi Shetu ka o guui n-yi) Sheeje yoli ŋɔ! A yi bi ŋmaligi n tooni ka ʒiya n-tɔɣisiri lala 'ka vi' yɛltɔɣa maa, n ni wuhi a ka a baŋ ni jɛrilim yi nyɛ nam, a ku paaili n-di. Baa ŋɔ! SHETU: (O be dundɔŋ ni n-ŋumdi yɛra). Man' yaa kuli je yɛltɔɣa. O ni niŋdi shɛm ŋɔ, di bi ŋmanila, bɛ naʒin zaŋla paɣa n ti pua? NEENA: Bi' ŋun kuli ŋɔɣisiri o shee n-chani ka bɛ ʒinila di zuɣu maa, a ni yɛn zaŋma n kpiɛhi yɛl'shɛli ni ŋɔ maa, a nya di soli? O be ya? To kuli bala. Baŋmi a ni yɛn niŋ puli maa shɛm. Cham' n-zaŋ bindan' bini n ti o. Miri ka a ʒili n-kpe yili ŋɔ na yaha. Takahi dirifu!

Yaɣili din pahiri anu

SHETU: (O kpahiri o mam Zanjina dunoli) Gaafara!...Gaafara!!.... Mbe Zanjina!...O yaa gbihirimi maa. (O labi n-kpahi pam) Gaafara!!! ZANJINA: (O sabisiya) ŋuni n-lee bala? Aai! SHETU: Mani! Yooima! ZANJINA: (O yiɣiɣsi chaŋ n-yooi o dunoli ka labi n ti dɔni) Ka daa nyin' gba n-kpahi duu maa binkɔblim shɛm maa? SHETU: Ma n kpahi a mi bushɛm ka bɛ wum damli. ZANJINA: N ʒeela gɔm shɛm maa. SHETU: N pun zilisi lala. Antire! ZANJINA: Naa! Ka wula? Bo n chana? SHETU: Aai! Alaafei! ZANJINA: To nyama! Gɔm ŋɔ maa zuma mi maa. N bi mi dini ʒee ma saha shɛli. SHETU: Nyam' a ni yɛli shɛm. Gɔm ŋun dini gari ŋɔ. Ma dini n nyɛ bini yɛli ni gɔm nyɛla tayiɣi maa. Man' daa naan ku gbubila saɣ'vuɣili n-mondi saɣim n-ti ʒee gɔm. ZANJINA: Yuŋ maa, ti ʒishee maa ka ti sa yuui pam, dama yuŋ kurugu yini sa ŋmɛya n yaɣi ka ti na bi wurim. SHETU: Ma din ŋuna, nyin gba bo li mi vuri. Gɔm mi nyɛla a ni ni tooi di so samli ka bi yo? ZANJINA: Ka wula ka a yaa ʒi katiŋ lala? Mirimi na, bee wula? SHETU: Kpe maa saɣiya! ZANJINA: Nyama! Dabsa ŋɔ ni, n kuli kpahimdi a mi. A bi bɔri ni a zani n-tuhi ma. N kuli bi gbaaigi a zaɣ'maŋli zaa. Kamina n-ti ʒini kpe. SHETU: Aayi! N bɔri a mi ka kana maa. ZANJINA: Ka daa dinzuɣu a ku miri na? Yiɣisima! Yiɣisi yi n duu. Bo maɣim n-bala? SHETU: To a na wumdila n ni kana shɛli zuɣu poi. ZANJINA: To yɛlima ka yiɣisi yi. SHETU: Mbe Zanjina...( o kɔri o zuɣuni n zaŋ n bɔbili o tibli ka labi o nini kpaŋa) Man' malila.....n malila pua. ZANJINA: (O yiɣisiya n-ʒini) A mali la boo? SHETU: Ma a wumya hali. Ye n mali la pua. ZANJINA: (O labi dɔni) Lala! Dinzuɣu ka a kana ni a chɛbisi ma boo? ŋuni dini n-bala? SHETU: Nyam' a gba ni yaa lahi bɔhi shɛm. A lee yɛlimi ni ŋun dini, di yi pa nyini? Dinzuɣu man' gbaaimi ni n bi lahi yɛn labi yiŋa, ka a lee yɛli a ba ka bɛ chaŋ n-tim sandaani. ZANJINA: Ooi! A yɛltɔɣa maa na kpari wumbu. Di miha! SHETU: Mbe Zanjina, chɛli yɛltɔɣa ŋɔ ka ti gbaai ti ni yɛn niŋ shɛm. ZANJINA: (O vaai yiɣisi ʒini) Gbaairi dini? Gbaaibu shɛli ka di puuni. Di kuli nyɛmi ni n che ka a baŋ ni ka n puli n-nyɛli. Dinzuɣu na bɔm pulilan' shee. SHETU: Mbe Zanjina, ma nyin' maŋ-maŋ mi ni a ni yɛli shɛm ŋɔ din' kani. A mi ni di kutooi sabi. ZANJINA: Hali ka Naawuni ni o tumo zuɣu, di kuli yɛn sabimi zaa, ka tɔm karim n pahi ka yɛmbahinga be di puuni. Naawuni zuɣu, bɔm puli maa lan' shee. Yili ŋɔ ŋuna, di na bi paai di paaibu shee. SHETU: Mbe Zanjina! Chɛli asahi ka ti baŋ ti ni yɛn gbaai shɛm. Di mi yi nyɛla a nimmɔhi ka a niŋ maa, din ŋuna, a nyirivɔɣu ka a kɔriti n nyɔhimdi maa. Dama zoo kam ŋun be yaŋɔ mi n mini a biɛhigu ŋɔ maa yɛla. Dinzuɣu nyin' chɛli a ni gbubi shɛm maa ka ti baŋ tini yɛn niŋ shɛm. ZANJINA: (O vaai n yiɣisi n kabi chaŋ Shetu sani ni o ti ŋme, ka pooi n zani) Nyini! ŋuni n lee kɔriti o nyirivɔɣuni n-nyɔhimda? Sheeje! ŋuni ka a yɛli lala? A yi tilindima, n ni kpahi a tapaɣa ka buɣim titihi yina a ninni. SHETU: Ooi! Tapaɣa ŋɔ ŋuna, a bi yɛli. N kuli ŋmɛma ka n bi niŋ a shɛli? ZANJINA: Dabli ŋɔ! To miri ka a lahi di ma lala fiila. Ma ti zaa biɛla ya ŋɔ. Bee a tiɛhimi ni ti yi bi nyɛra, ti bi lahi wumda? SHETU: Bo ka a wum? Yɛlima! ZANJINA: N kuli biɛla kpe ka di paairi ma na. ŋun' kam laɣiri a yaŋɔ, m mili mi. Ooo! Ka di ti kana lala, ka di nyɛla man' yiŋ soli ka a gbaairi a. SHETU: Koi! Mbe Zanjina! Miri ka a kuli daai n-pama. ZANJINA: Achama! A ni chani Daawurayili Juuna sani maa, a tiɛhi ni di bi paairi ma mi? SHETU: Aai! Di yi nyɛ Mbe Juuna ŋuna, o niɛma ka o yi mali n-puhiri ma paɣibu, n yi paɣi n-naai, ka n kpabi n-tahi n-ti ti o. ZANJINA: Man' kutooi wum li. Dama n ku saɣi ti a nyin' dee yi yɛlima ni binshɛɣu naʒin niŋ a mini o sunsuuni. A ni tooi zaŋ zahim n guligi jɛŋkuno ka o ku garigili? SHETU: Mpo Naawuni, o naʒin niŋ ma binshɛɣu. ZANJINA: Zom ni ni a ʒiri. Ka tɔm pɔri Naawuni. Ka bɛ ni daa lahi nya a Gariba yiŋ la mi? Nimaani ŋun gba, bɛ daa kuli yɛlima, ni bɛ nya a mi ka a zaŋ chinchini n-bɔbi a nyɔɣuni n-yina o duu. SHETU: Ka a nyami bee? Ka daa niribi n yɛn yɛri ka a wumda. To chɛla, n mini a ni biɛni hali ni zuŋɔ, a na min nyama lala? ZANJINA: Ka bi mi yɛra. Ban' mi yɛri maa so ku ŋma ʒiri. SHETU: ŋɔ zaa, yɛltɔɣa waɣila n-bala. Ma n pun yɛli a, man' kuli mi maa na. A yi bɔra nyin niŋmi kam, n bi yɛn kuli. (O teei n-dɔni tiŋa) ZANJINA: (O labiya n-ti ʒini) Aai! Ka nyin' di pun bi yɛli ni yi yiŋ' n-pooi duri. Di yi nyɛ lala ŋuna, a ni tooi biɛni. Bɛ yɛri ni n bi zɔri Naawuni maa, pa lala n-dii bala. SHETU: Ooi! A bi nyari ti yiŋ yɔɣɔ. A ni tooi kali ti yiŋ' duri? ZANJINA: Di yi nyɛ lala ŋuna, yɔm ka a yiɣisi. SHETU: Man' bi chani shɛli. ZANJINA: Nyama! A yi je ni a kuli ka bɛ ti bi baŋ a, nyin' kuli yiɣisim' nyamm. (Shetu bi garigi o) Ka nyini? (O yiɣisiya ni suhuyiɣisili) Sheejebili ŋɔ, ka nyini ka n yɛri maa? (Shetu bi garigi o yaha ka o vooigi o n-yiɣisi ʒili ka labi o tapaɣa) Dabli ŋɔ!

Yaɣili din pahiri ayɔbu

(Neena ʒila dundɔŋ ni n-piɛhiri nyuli. Naporoo yi sambani polo n-kpiɛri yiŋa) NEENA: Mbe Naporoo! Wula? A bi paaigi suuna maa ni yɔɣu. Di ŋmanila a daŋla ŋmaligibu na. NAPOROO: Abe Dangana! Shetu be ya ni? NEENA: O surila kom duu. (Naporoo bi garigi shɛli ka kabiri n-kpari Neena duu polo) NEENA: Aai! Ma n yɛli a ni o surila kom. Ka a kpɛra? NAPOROO: O surila kom, ka di kaɣili bo? (O toya n-yooigi Neena duu ka yɛri Shetu) Nyini! Yim' na! (O ŋmaligiya n-yɛri Neena) Hey nyini! Chɛli nyuli maa piɛhibu. NEENA: Mbe Naporoo! Alaafei? NAPOROO: (O bi garigi Neena ka tahi Shetu zuɣu duu) Nyini! A yi bi yina duu maa ni na ka n yi kpiɛna paaigi di puuni, a ni baŋ daliri din che ka noo duna be o nyaaŋa. Bin'faliŋ ŋɔ. (Shetu zaŋla chinchini n-so o nyɔɣu ni n-yina ka ko'yɔra yɔri o ni) NAPOROO: ( O yɛri Shetu) Damdimi nimaani. (O ŋmaligi n-yɛri Neena) Nyini Neena! Garimi ŋ-ŋɔ na. N yɛn yɛli ya mi, n yaɣi kpiɛrigu. Yi pɔri pam ni yi zaŋ ma n-niŋdi siiloo yili ŋɔ. NEENA: Naawuni deeimi suhugu. Wula? Alaafei? NAPOROO: Doro! Yɛltɔɣa bo ka a lee mi zaŋ kpa Shetu polo? N bɔrila di chirichi. NEENA: Mbe Naporoo, sɔŋ mi a suhi tiŋa ka..... NAPOROO: (O taaiya) Mira! A pɔri pam ni a wuhi ma lala. Bo n-mali Shetu? NEENA: O malila tamaha. N na bɔrila soya........ NAPOROO: To zanimi nimaani. N mini a zabili maa shee n-bala. A yi di bi mi konko, n di wumya. NEENA: Naawuni deeimi suhugu. NAPOROO: O kuli deeimi la a suhugu. Bozuɣu ka yɛlli ŋ-ŋɔ tatabo yɛn be dundɔŋ ŋɔ puuni, ka n ka di lahabali? Ka di nyɛla, a mini baa nangban'chuɣinli ŋɔ lana ko n-yɛn gbubili, ni di ti di n-gbe ya? NEENA: N gbaaigi a gbali ni. Naawuni deeimi suhugu. NAPOROO: Suuna yili maa ka n chana, ka chirigi Nzo Adambila, ka ti puhi tab' n-naai ka o bɔhi ma, ni bozuɣu ka n che Shetu niŋ dundɔŋ ŋɔ puuni? Ni n lee bɔrimi ni o dɔɣi n dundɔŋ ŋɔ ni ka n niŋ suuna bee bozuɣu? Dinsaha ka n dihi o ka o yɛlima, ni sokam gbubilimi ka ŋun kahigima maa. Neena, biɛhigu ni di tu shɛm n-bala? NEENA: N tum taali. NAPOROO: Ni ŋuni puli n-nyɛli? (Neena bi garigi shɛli ka mali o maŋ' n-wɔlisira) NAPOROO: Ka nyini ka n bɔhiri maa? NEENA: (O ŋmaligi n-yɛri Shetu) Nyini ka bi bɔhiri maa. Ni ŋun puli n-bala. NAPOROO: Yihimi o nuu di puuni. Nyini ka n bɔhi. N yi labi o polo, tin' je shɛli ni niŋ dundɔŋ ŋɔ ni. NEENA: Ti ni kuli wɔlim o n-je bidib'bil' so zuɣu maa. Ni Zanjina. NAPOROO: ŋɔ ŋuna, ka yɛltɔɣa waɣala n-nyɛli. N mini puli maa ku lahi gbe. Ma o mi ŋun su li? To baŋ mi ya yi ni yɛn niŋ shɛm ka di paaigi o. SHETU: N daa chaŋ mi ka o ti kari ma n-bahina. Dinzuɣu Mbaa! Faashee a maŋ'maŋ zaŋ ma n-chaŋ. (Naporoo suhi yiɣisiya ka o gɔhi Shetu n-ŋme o sɔŋ tiŋa ka dihi o n-sɔŋ n-kurita) NEENA: Mbe Naporoo di niŋdi lala. O chinchini maa ni fuɣi. O bi so binshiɛɣu gbunni. NAPOROO: A yi bi ŋmaligi n-tooni, n ni tabigi a n-fiɛbi tiŋgbani ni. O yi di pun sɔri binshiɛɣu gbunni, din bɔŋɔ maa naan' paaigi o? N-lee zaŋ a n-chaŋ, a daa min' chani ni a ti tum lala 'ka vi' tuma maa ka chɛbisi ma? NEENA: Mbe Naporoo, dini n-nyɛ ni kɔŋ a yɛlibu hali ni zuŋɔ maa. O daa chaŋ mi ka o ti bu n-kari o bahina. NAPOROO: Dakoli baɣa ni bi' kuhira. Ma ŋuni n-nya ka chaŋ n-kpe o yin-yaa yɛla ni. N ni mali lahabali shɛli n-tiriya kuli nyɛla jia. N mini puli maa ku lahi gbe zuŋɔ. Zaŋ mi o n-baŋ a ni yɛn niŋ o shɛm. NEENA: Mbe Naporoo, nyin' doo n-yɛri shɛm ŋɔ, ka man' paɣa yɛn yɛli la wula. NAPOROO: Nyama Neena! A yi che ka n bari gbaaigi a nimaani, bɛ ni bo n-kɔŋ a chɛra. Ka a mini o n-tɔɣisi ka o chaŋ n-kɔbi lala takahi maa na? NEENA: Wula n mini o? Ma o naʒin chani ka chɛbisi man' gba. NAPOROO: Dindali maa o ni kuna ka n bu o, a daa yiɣisila kpe hali ni Lahagu n-ti yɛli n biɛli, ni n yɛn bu mi n-ku o. O ni daa kana kpe, filiuŋ n-kani ka o daa bi filim ma. Ka di kuli nyɛla, a mini takahi dirifu ŋɔ zuɣu. SHETU: Mbaa! O daa yɛlima, ni o bi zɔri a. (Naporoo suhi yiɣisiya ka o yuuni n- ginda, n-ti kabi n-ti teegi datee daaŋ' ni. Shetu vaai guui, ka o vili li n-labi o naba ni) NAPOROO: Baa ŋɔ! Zani mi ka n paaigi a. NEENA: Aai! A yi bi maaigi a maŋa, a ni tum n-lahi yolitɛm. NAPOROO: (O dihiri n-kpari Neena polo) Nyama! Din sabiri a ninni maa biɛnimi. (Neena guuiya n-yi) NAPOROO: To kuli baliya. N yuuni yi dundɔŋ ŋɔ ni kpɛbu na. N pɔmi ka bi labisi, ka n mini puli ŋɔ lahi gbe dundɔŋ ŋɔ puuni, Mba Sibdoo ŋun dɔnimi tiŋ' ka gbaaima. ŋɔ ŋuna, Maka Limam gba yi kana, o ni nya n yɛlmaŋli. (O kpe duu n-ti kɔŋ ʒiya ka yɛri o ko) Kaai! A ni je mo'shɛli, dini n-bindi a koli ni. Vi shɛli yi ni dihi ma ŋɔ maa, n vi dirili n-bala? Nyini bidib'bil' ŋɔ, a ni ʒini ka yɛli ni n kana maa, ka nyɛvuli kalinsi yɛltɔɣa n-bala? A dabaala? Karimbaani!

Kpaliŋkpaa yaɣili

Yuuni nyaaŋa (Shetu tuhi o yilikpiɛrilana Laamihi soli, ka bɛ puhi taba ka mali baɣili soli nangban'kpaŋa n-gbubi alizama) LAAMIHI: Nzo! Dagbamba yɛliya ni a yi teeigi a dim yɛla, nyin balimi lɔɣu. Naawuni zuɣu, n-ni yi n-gɔrim ŋɔ kuna, a yɛla kuli furimi n-ʒi n suhi ni diŋ-diŋ, ka n na lɔri sompoya ni n kana puhi a, ka ti tuhi a soli alaha shɛm maa. Yɛlmaŋli! N mi ni nya a shɛm maa, n yi yɛli ni di niŋma suhupiɛlli, saŋfirila! N ŋmala ʒiri. Nyam' a ni labi nyaaŋa shɛm. Di ŋmani nyini ŋun niŋgbuna daa pa taba n-mɔhi surr maa n-bala? SHETU: Hmm! Nzo chɛla! Di na so mi maa. Dabaayi maa ŋuna, di daa kɔŋ la tim. Man' ni na be shɛm ŋɔ ŋuna, wunpaɣili n-bala. LAAMIHI: Oooi! Ma din ŋuna zuɣubiɛɣu yɛltɔɣa n-bala. SHETU: Yɛli pahi. Man' kpimi n-neei ŋɔ. A yi bɔhi, bɛ ni yɛli a. N Chira ayi ni biɛɣu pishi ni ata dɔɣite ni, n noli bi yaai, n nina bi neei. Ka di nyɛla man' kuli lahi ʒi binshɛli din gɔri gindi duniya. Ma zuŋɔ, n-yi ti ʒiya ŋ-ŋɔ, wunpaɣili bi lahi paaili. LAAMIHI: Ooi! Din ŋuna, ti shiri ni paɣi Naawuni. Ma a mi, n niŋ dawɔma n gɔrim maa polo. Dinzuɣu man' kuli ka lahabali shɛli. SHETU: Sheeje yoli maa, Mbe Zanjina! O daa zaŋ ma mi n-ti pua ka zaɣisili, ka Mba mi yɛli ni o mini li ku kpe. Ka n dam puli maa, ashee n dam tia din gari n yaa. LAAMIHI: Ooi! Ka nyin daa niŋ wula n-dam di li? SHETU: To ka Mba yɛliya ni o mini li ku kpe, ka m-mi yuli ʒɛm puli maa. LAAMIHI: Mbe Zanjina ka alibarika. Ti zaa daa mi a mini o biɛhigu ŋɔ yɛla. Ka lala bini ti kpe yi sunsuuni ka o lɛbiri o nyaaŋa n-biriti a? SHETU: Yim sheeje dab'dɔɣirili yɛla ni. Ka o niŋ lala maa, di be o wula? LAAMIHI: Eiii! N daa nyɛ o, ka o kuli bahi yoli zaa. SHETU: Di na piini o mi maa. Ma a yi tim a bia Naawuni yili, talahi ni o labina. Nyin' ti tarigi o baŋbu zuɣu. LAAMIHI: N ni daa nyɛ o, n daa sɔŋ la n suhi tiŋa ka naan'yi baŋ o, ka o kuli ye neen'chɛra ka di kuli daɣi kuhim, ka o yɛri o ko n-doli soli. SHETU: O na pirigi bahi? To di na piini o mi maa. Bɛ yɛliya ni o mini o taba n-daa kuli ʒiya, ka o ti vaai yiɣisi, n-dii tɔɣisiri yiriŋ-yiriŋ ka bɛ bi baŋ di laasabu. Din' kuli pili o shɛli m-bala. LAAMIHI: A Naawuni n bɔhiri o maa. SHETU: Man' Naawuni na bi bɔhi o. N Naawuni yi yɛn bɔhi o, o ni na biɛni n vuhiri ka diri saɣim ŋɔ, ŋ-ŋɔ o di lahi ka o nyɛvuli ni. Kari shɛli ni kari konko, binshɛɣu na bi niŋ daanduuruwa ŋɔ. LAAMIHI: Yɛlmaŋli, o niŋsim maa ŋun' biɛri pam, ka nir' kutooi che di taali. SHETU: To wumma! A ni daa kuli nya o shɛm ŋɔ, lala ka n gba daa kuli tuhi o soli ni neen'kuhima maa, ka o dii yɛlima; "Timma 'wan siiri' ka n da shigaari". Man' yɛli binkpiuŋ ŋɔ, n che a mini Naawuni. A binpukparigu ni nyaɣim atakuleeta naba. LAAMIHI: Shee suɣulo. SHETU: Hmm! A ʒi la din mali ma. Dini n-che ka a yɛri shɛm maa. N ni ʒiya ŋɔ, dahinshɛli n-kani ka n yɛn nya n dahalali bia n-kpabi. Zuŋɔ zaa, n kpalim la paɣ'ŋoo n-chani maa. LAAMIHI: Nzo! Yɛltɔɣa bo ka a yɛri maa. Chɛli lala yɛltɔɣa maa. SHETU: N ni di yɛri a maa, a tiɛhi ni asahi ka n yɛri maa. Dɔɣite maa ni, n nimbil' daa tu ya. N nyɛvuli daa ŋmɛrila saliŋ. Bɛ daa yɛlimi ni faashee ka bi kpaɣi n bidɔɣ'ri surugu poi ka n naan'yi niŋ nyɛvuli. Ni n-ni daa dam puli maa, di saɣim la n bidɔɣ'ri surugu maa. Dinzuɣu, M-bakpɛm daa dihi la o nuu gbana zuɣu ka bɛ yihi li. Dama Mba ŋun daa kuli zaɣisimi ni o ku zaŋ o nuu n-kpiɛhi puli maa yɛltɔɣili kam puuni. LAAMIHI: Ooi! Nzo, nyɛvuli kurugulan' n-nyɛ a. SHETU: Dinzuɣu, man' kuli kpalim che mi ka yuuni Naawuni. Bondali ka doo yɛn yina n-yɛli ni o bɔrima, ka kuli mi gburr ni n pa ŋun yɛn dɔɣi? LAAMIHI: Chɛli Naawuni yiko! SHETU: Akai Nzo! Laasabu chɔɣima ka a maani maa. Naawuni gba dii bi niŋdi lala. LAAMIHI: Hmmm! Dabba ŋɔ maa shɛba, zani yuui ni paai ba biɛɣuni chiyaama. A yɛltɔɣa ŋɔ ka nambɔɣu hali? SHETU: Dagbamba n yɛra, ni nir' ŋun ʒi o dazaba, o tiba ka di fiɛbira. N zuɣu ka fabila, di zaa yila n sani. Buɣum yi yɛn nyooi nira, wari n-daŋ di o gbaaibu. Sokam daa kɔhi o hankali ni nyɛ shɛli n-tima, ashee n nina kuli mirimi, ka n tiba yuya yoli, di bi ne, di mi bi wumda. Zoo ŋun tibili kpiɛm' n doli kum kpiɛri gballi ni. YƐL'KUWUM ƷIRILA GARAWA.