Coronavirus
Buɣisim COVID-19 dɔro
Bolibu
Alaama
  • Kohingu kuuni
  • Ningbuŋzabli
  • Wumsim
  • Kpaɣ'ʒiɛɣu
  • Fiɛɣu-fiɛɣʋ
Taɣibu
  • Nu' paɣ'bo
  • Chinchini nye’ pɔbirigu
Nyeviya din yi kalinli 2,047,697[1]

C-Class


Coronavirus bee COVID-19 nyɛla dɔr' shɛli din tahi Coronavirus palli shɛli ti ni booni SARS-CoV-2. Andunia Alaafeei Laɣiŋgu (WHO) daa tuui wumla vaarosi palli ŋɔ lahibali silimiin-gɔli December biɛɣ' pihita ni yini dali yuuni 2019, di ni daa niŋ ka vihigu yina n-wuhi ni lala dɔr' bimbirili ŋɔ laɣim taba m-mali yaa Chaana tiŋ yuli booni Wuhan.[2][3]

March 12, 2020 ka di daa dihi tabili ni doro ŋɔ daa tuui kpe Ghana, di ni daa niŋ ka Nuguchi tuma duzuɣu din su vihigu-vihigu zaŋ chaŋ dɔribimbira polo Ghana ŋɔ daa niŋ niriba ayi ban daa yi Norway ni Turkey n-kpɛna Ghana.[4]

Nyabili mali niŋ

Coronavirus nyɛla dɔri bimbiri bɔbigu din dalim RNA[5] vaaroosi din nyɛ din tiri salinim mini binkɔbiri n-ti pahi noonsi dɔriti. Salinim mini noonsi puuni, di nyɛla din tahira vuhim solɔɣu dɔri bimbira na din nyɛ din ni tooi mali soochi hali zaŋ chaŋ ka dini tooi n-ti di nyɛvuli. Dɔri shɛŋa ŋan mali soochi salinima puuni shɛŋa n-nyɛ fiɛɣufiɛɣu (din nyɛ vaaroosi ni tahiri shɛli na, di bahi bahindi Rhinviruses), ka din mi nyɛ din kpɛ yɔɣu ni tooi tahi SARS, MERS, ni COVID-19. Niɣi mini kuruchunima puuni, di tooi chɛ ka bɛ bi dira, ka jaŋgbara mi puuni, di tooi chɛ ka bɛ kɔbiri sapuɣu doro. Koroona vaaroosi yila Orthocoronavirinae balibu ni na din mi gba yi Coronavieidae ni na, n-dɔlisi kpe Nidovirales, mini realm Riboviria. Niɣi mini κuruchu nima puuni, di tooi gbaahiri ba binsaa amaa jangbara ban puuni, ka di tiri hepatitis ni encephalomyelitis.[6][7].

Coronavirus laasabu Africa tingbanani mali niŋ

Ŋan doya ŋɔ wuhirila Coronavirus laasabu ni paa shɛm African tingbanani (zaŋgbaagi 16 January 2021)
Tiŋa zuɣu Confirmed cases Active confirmed cases Bankpaŋ Bankpi Kundi.
  South Africa 1,325,659 204,830 1,083,978 36,851 [1]
  Morocco 458,865 17,017 433,937 7,911 [1]
  Tunisia 177,231 43,761 127,854 5,616 [1]
  Egypt 155,507 24,689 122,291 8,527 [1]
  Ethiopia 130,772 12,698 116,045 2,029 [1]
  Nigeria 108,943 22,156 85,367 1,420 [1]
  Libya 108,017 21,298 85,068 1,651 [1]
  Algeria 103,611 30,407 70,373 2,831 [1]
  Kenya 99,082 14,030 83,324 1,728 [1]
  Ghana 56,981 1,404 55,236 341 [1]
  Uganda 38,085 24,698 13,083 304 [1]
  Zambia 36,074 10,431 25,106 537 [1]
Tɛmplet:Country data NAM Namibia 30,198 3,450 26,468 280 [1]
  Cameroon 28,010 694 26,861 455 [1]
  Zimbabwe 26,881 10,326 15,872 683 [1]
  Mozambique 25,862 7,113 18,515 234 [1]
Tɛmplet:Country data SDN Sudan 25,730 8,914 15,240 1,576 [1]
  Ivory Coast 24,856 1,611 23,104 141 [1]
  Senegal 22,738 3,177 19,052 509 [1]
  Democratic Republic of the Congo 20,692 5,259 14,804 630 [1]
  Angola 18,765 2,109 16,225 431 [1]
  Madagascar 18,001 287 17,447 267 [1]
Tɛmplet:Country data BWA Botswana 17,365 3,775 13,519 71 [1]
Tɛmplet:Country data MRT Mauritania 15,999 1,167 14,431 401 [1]
  Guinea 14,098 697 13,320 81 [1]
  Cape Verde 12,901 648 12,134 119 [1]
Tɛmplet:Country data SWZ Eswatini 12,736 4,300 8,076 360 [1]
Tɛmplet:Country data MWI Malawi 11,785 5,493 5,992 300 [1]
  Rwanda 10,850 3,517 7,193 140 [1]
  Gabon 9,899 175 9,658 66 [1]
Tɛmplet:Country data REU Réunion 9,446 348 9,053 45 [1]
  Burkina Faso 9,000 1,797 7,102 101 [1]
  Mali 7,823 1,984 5,531 308 [1]
  Republic of the Congo 7,709 1,749 5,846 114 [1]
Tɛmplet:Country data MYT Mayotte 6,611 3,589 2,964 58 [1]
Tɛmplet:Country data LES Lesotho 6,371 4,643 1,635 93 [1]
Tɛmplet:Country data DJI Djibouti 5,903 26 5,816 61 [1]
Tɛmplet:Country data GNQ Equatorial Guinea 5,356 81 5,189 86 [1]
  Central African Republic 4,973 25 4,885 63 [1]
  Somalia 4,744 948 3,666 130 [1]
  Togo 4,272 436 3,763 73 [1]
Tɛmplet:Country data NER Niger 4,132 1,043 2,951 138 [1]
Tɛmplet:Country data GMB Gambia 3,897 81 3,689 127 [1]
Tɛmplet:Country data SSD South Sudan 3,670 426 3,181 63 [1]
Tɛmplet:Country data BEN Benin 3,413 122 3,245 46 [1]
  Sierra Leone 2,970 868 2,025 77 [1]
  Chad 2,855 637 2,107 111 [1]
  Guinea-Bissau 2,478 33 2,400 45 [1]
  Liberia 1,887 102 1,701 84 [1]
  Eritrea 1,877 798 1,073 6 [1]
  Comoros 1,577 467 1,069 41 [1]
  Burundi 1,185 410 773 2 [1]
Tɛmplet:Country data STP São Tomé and Príncipe 1,130 120 993 17 [1]
Tɛmplet:Country data SYC Seychelles 696 169 525 2 [1]
Tɛmplet:Country data MUS Mauritius 547 21 516 10 [1]
Tɛmplet:Country data TAN Tanzania 509 305 183 21 [1]
  Western Sahara 10 1 8 1 [1]
Laasabu 3,251,235 511,357 2,661,465 78,413

Alaamanima mali niŋ

Coronavirus alaamanima[8] shɛŋa n-nyɛ Kohingu kuuni, Ningbuŋzabli/Wumsim, Kpaɣ'ʒɛɣu n-ti pahi fɛɣu-fɛɣu. Baŋdiba pula alaamanima maaa buyi zuɣu; alaama din bala ni alaama nima din kpɛma.

Alaama dinkpɛma mali niŋ

  1. Vuhim fabu
  2. Kɔŋ yaligu
  3. Nyɔɣini biɛrim
  4. Niŋgbuŋ duɣili

Alaama dinbala mali niŋ

  1. Zuɣ' yaali
  2. Binsaa
  3. Nolini nyaɣsim kalinsi
  4. Wumsim
  5. Fiiba
  6. Lɔŋni yuma

Alaama shɛŋa dinbala, amaa ka ni tooi gbaai bari shɛba mali niŋ

  1. Nyahi ŋaribu
  2. Lɔŋni yuma
  3. Zuɣu yaali
  4. Jila bee kobituɣa ni biɛrim
  5. Tiri/tibu
  6. Binsaa
  7. Ninsabiga
  8. Niŋgbuŋ gbaŋ zuɣu dɔriti balibu

Di bachi maa nyabili mali niŋ

 
Sambanni sɔŋsim zankpa COVID-19

Coronavirus bachi maa yila Latin Corona, din gbunni nyɛ "zipiligu", flaawaasi din tiini gballi" ka di mii gba nyɛ bachi shɛli din gba yi Greek "kopωvŋ korōnē", "flaawaasi din tiini gballi". June Almeida[9] ni David Tyrrell[10][11] n-daa kuri lala bachi ŋɔ domini ban n-daa nyɛ tuuli ban vihi ninsali nim coronavirus zuɣu.

Kundivihirili shɛli bini booni Nature Journal la n daa nyɛ tuuli ban yihili polo ni ka di daa wuhiri la varos pala din na yɔli yina biɛhigu ni yuuni 1968. Di yuli maa nyabili jandila di anfooni ni be shɛm , ayi zaŋ laati  microscope[12] n-lihi lala varos ŋɔ maa nahingbana.

Balibu mali niŋ

Piligu mali niŋ

Ninsali nim gbaabu mali niŋ

Binkobiri gbaabu mali niŋ

Tuhibu ni gubu mali niŋ

Bi mali vaccine nim pam nibi tuhi ninsali nim coronavirus SARS-CoV-2. Antivaros nim din yina ni di tuhi salinim Coronavirus shɛŋa n-nyɛ Proteases, Polymerases, ni protein shɛŋa din kpɛri a . Tɔ, amaa tiima nyɛla bi ni kuli maani shɛŋa ni bi tuhi varos maa mini o waɣibu balibu kam.

Di yi ti niŋ ka binkɔbiri coronavirus yi luna ka mani PEDV, din tooi ku kurichu nim zaa ban be lala yaɣili din yɛn che ka di bi wuligi n-gili luɣili kam.

Bo n-lee niŋdi ninvuɣu shɛb' Coronavirus ni gbaai mali niŋ

Ninvuɣ' shɛba ban mali dɔro ŋɔ alaamanima, pam ka mani vaabu pihinii(80%) zuɣu n-nyɛri alaafee ka di pala bɛ nyɛla tibbu ashibiti ni. Ka mani vaabu pia ni anu (15%) zuɣu ninmɔhi barinima m-bɔri pɔhim pahibu bee vuhim, ka vaabu anu (5%) zuɣu barinima mi bɔri ti ni mi shɛli intensive care la.

Dɔr'gɔla din chɛ ka shɛba kɔŋdi bɛ nyɛvuya maa shɛŋa n-nyɛ, vuhim fabu, vuhim pooili(ARDS), sepsis mini sepsis shock, kɔb'tuɣa pam fabu nti pahi suhi daŋ nyabu bee sapuɣu.[13]

Ti ni yɛn gu ka taɣi Coronavirus doro shɛm mali niŋ

 
Zoomlion tumtumdiba Kotoka International Airport

Ti ni yɛn niŋ shɛm n-gu ti maŋa ka chɛ lala dɔri bimbirili maa ka di ku gbaa ti balle di barina shɛŋa ti ni yɛri maa ti paai ti n-nyɛ

  • Ti paɣimi ti nuhi ni chibo viɛnyɛla ni ko' shɛli din zɔra saha kam, bee ka a zaŋ anashaaranima ni boli binshiɛɣu sanitizer la n-ʒe a nuu.
  • Kpaŋmi a maŋa ka a bi miriti niriba ni zooi shɛli, dama di ni tooi niŋ ka a mali doro maa ka di looi niriba ka a bi mi, bee ka so gba mal'li ka a ni tooi kɔbi li. Kpalimmi yiŋa a yi ka binshiɛɣu niŋbu sambani ni, di mii yi ʒi talahi ni a yi ka a kpaŋ a maŋa ka a pɔbi a nyee.
  • Di lahi tu ni sokam kpaŋ o maŋa pɔbiri o nyee ni chinchini nyɛ' pɔbrigu di yi niŋ ka o yɛn kpɛ niriba ni galisi shɛli. A mii di pɔbi nimpɔbirigu din nyɛ ashibti tumtumdiba din la. Ka lahi miri ka a zaŋ li pɔbi bia ŋun nyɛ yuma ayi, ŋun bi tooi vuhira, bee ŋun ku tooi yihi li o tɔli.
  • Di chɛ ka a nuu shihiri a nina polo, domini a nuu maa ni tooi shihi bin shaɣu doro maa ni be, a yi zaŋ li shihi a nini polo dɔro maa ni tooi kpɛ a niŋgbuna ni.[3][4][13]

Ninvuɣu banima ka dɔro ŋɔ nyɛ nyɛvuli pɔhili zaŋ ti mali niŋ

Ninvuɣ' shɛba ban yuma nyɛ yuun pihiyɔbu zaŋ chana, nti pahi ninvuɣ' shɛb ban pun mali dɔriti ka mani, ʒim dɔro bee ʒiduli, sapuɣu dɔro, shichiri dɔro, bee yɔɣu ni mali so, ban ka dɔro ŋɔ ni tooi gbaai ka mali yaa pam. Tɔ amaa, sokam ni tooi gbaai COVID-19 dɔro ŋɔ ka di kpɛma pam bee ka ni tooi kpi yuma kam [13]

Daadama ni kɔbiri Coroona doro ŋɔ shɛm mali niŋ

COVID-19 nyɛla dɔri shɛli din yɛligiri daadam biɛligu shee, di bahi bahindi ninvuɣ' so ŋun mali li yi miri a. Varoosi ŋɔ ni tooi yɛligi ninvuɣ' so din gbaai ŋɔ nyahi ni bee noli ni nintochisi dii niŋ ka o kɔhim, tihimbu, yɛligu, yila bee vuhim timsili. Ninsal shɛba gba ni tooi gbaai covid-19 di yi niŋ ka vaarosi ŋɔ kpe bɛ noli ni, nyɛhi ni bee nina ni din tooi niŋda di yi niŋ ka ninsalinima miri ban kɔbi lala dɔro maa.[14]

Kundivihira mali niŋ