Babatu

E-Class

Babatu

ninsala

Paɣa bee doo	Doo
Yumaŋli	Mohammed, Ibrahim
Doɣam dabsili	1850
Kpibu dabisili	1907
Kpibu shee	Naya
Tuma	politician, Slave Raider

Babatu tobu nema

Babatu tobu takobu

Babatu yu' maŋli daa nyɛla Mahama Ndan Issah. Babatu maa gbunni nyɛla Atu Baaba. Atu ŋɔ daa nyɛla o bi' puɣiŋga so o ni daa yuri pam. O daa nyɛla linjima yuli booni Djermannima toondana ka lahi nyɛ ŋun tuhiri Naawuni soli zuɣu n-ti Zambalinsi kaman 19th century bahigu na. Babatu daa yila indougou din be Niger la. O daa leela Zambalinsi ŋɔ Naa saha shɛli bɛ ni daa kɔŋ bɛ Naa Gazari yuuni 1878.

Ka Dagbamba pili m-booni o Ba. O daa nyɛla dabili ka daa pahi Sandemanima tɔbu tuhiriba ni, yuuni 1887 ka o tɔb' nuu daa liri Wa din pa nyɛ Walsi tiŋ' zuɣu ka salo pam daa zo n-yi tiŋ maa ni valivali.

Maŋ Bɛhigu

Bɛ daa dɔɣila Babatu yuuni 1850 ka o daa lee pili kɔhigu mini go n-gili yuuni 1880. O daa mali tapal' shɛŋa o ni daa chihi o maŋa. O daa bɔri mi ni o linjima mini o daba maa yɛri gɔɣili shɛli bɛ kpamba ni dalim, O daa tɛhimi ni di nyɛla talahi. O daa nyɛla Musulimi tɔ amaa di daa bi taɣi o ka chɛ o Musulimi taba liribu.

Tɔbu tuhibo

Yɛl' kurili din sabi sɔŋ mini din yi noli ni na wuhiya ni Babatu daa ŋme tɔbu pam di bahi bahindi Bulisa tiŋgbaŋ bihi kaman:

1. Sandema Tɔbu
2. Kanjaɣisi Tɔbu
3. Chuchuliga

Babatu daa tuhi mi n-nyaŋ tɔb' bihi ban daa laɣim ka yi tiŋsi kaman Chuchuliga, Navrongo n-ti pahi Paɣa.

4. Weisi

Weisi mini kunkwa ŋme n-fa daa niŋmi yuma anahi chani yuma anu pɔi ka gban' piɛla daa kana ti tuhi Zambalinsi.

5. Kunkwa

Tɔbu ŋɔ daa ŋme la mɔɣibili ni, Kunkwanima daa zaɣisimi ni Babatu tɔb' bihi ku kpe bɛ tiŋ maa ni na, ka Babatu bii yuli daa booni Ishaka mini Kunkwa Naa daa lu tɔb maa ni. Di zaa yɔli o daa nyɛla ŋun di lala tɔbu maa nasara.

6. Siniensi

O ni daa tuhi dee Siniensi, nagbankpeeni daa lu la Zambalinsi ŋɔ kpamba ayi sunsuuni. Bɛ daa za mi ni o zaŋla lala tiŋa maa n-ti o ni daa pa so zuɣu bidibga.

7. Fumbisi

Yɛltɔɣa din yi nɔli ni na wuhiya ni Fumbisi Naa daa zaŋla naɣ' piɛlli m-mali o tɔbu luŋa di zaa yoli o daa bɛ nyɛ nasara.

Kpibu

Bɛ daa pa tuhimi nyaŋ Babatu tɔb' bihi dama o daa lahi ka yaa. O daa zomi chaŋ Faransi tiŋgbani din be Togo la n-yi ni labina Naya. Kpatinariga n-daa dim Babatu ka o daa kpi yuuni 1907 daa tuhi nyaŋ o tɔb bihi maa pam dama Babatu daa nyɛla ŋun be Yaa Na' so bia daa zaɣisiya ka yi n-kpa Wa polo ŋɔ ni o ti tuhi tɔbu ka o daa bi nya nasara ka bε gbaagi o. Na’ bihi lala saha ŋɔ daa malila bε ni yεri bε nεma shεm, ka nira kam yi nya o , ka baŋ ni Yaa na' bia m-bala. Babatu ni daa nya o ka baŋ o ka o daa gari zani n-deegi o kulisi na Dagbaŋ. Lala ŋɔ daa paligi Yaa Naa ŋɔ suhu pam ka o bo ʒi’ shee ti Babatu ka o ʒini ka o ʒini Dagbaŋ n-daa ti kani ni suhudoo Naya tiŋgbani ni. O gballi do Naya. Ka o tɔbu nεma na be Naya din nyε shεhira din wuhiri ni o daa shiri kanila Naya ni suhudoo. Yaha, o ni daa kpaŋsiri Musulinsi zuɣu, o daa che o Alikuraani n-ti Yaa Naa maa, ka Yaa Naa kam karindi li yuuni kam, hali zaŋna ni zuŋɔ. So daa na ʒin gbaai Babatu kamani dabili la.

Lahabali wuhiya ni Babatu yaa ŋɔ daa nyεla tiim bee bukaata. Lahabali maa wuhiya ni o daa yi chani tɔbu ni ka o tɔbu bihi bi yaɣi lala ka o yi ti chirigi salinsahi, lala salinsahi ŋɔ zaa yεn lεbila tɔb’ bihi pahi o zuɣu.

O mini baŋdi so ŋun yuli daa booni Abubakri Garantaw ŋun daa yi Laribawa tiŋa na la daa yεli Babatu shεba ni zaŋ buɣa jεmbu pahi Musulinsi adiini shεm Wa polo ŋɔ. Ka o mini Babatu daa ku niriba pam ban daa be lala biεhigu ŋɔ ni. Amaa di nyaaŋa, bε daa ʒiniya ka tεhi nya ka bε ni niŋ shεm bi tuhi, ka bε daa suhi adua n-ti ban kani maa ka daa me jiŋli n-zali ba Wa tiŋgbani ni.

O Daanfani Daa Zaŋ Ti Dagbaŋ

1. O daa nyεla ŋun pali o mini Dagbamba alikawule ni bε ku tuhi taba.
2. Ŋuna n-daa pili zaŋdi yuri n-tuhiri tɔbu Dagbaŋ.
3. Ŋuna n-daa lahi pili gbanzabigu Dagbaŋ.
4. Ŋuna n-daa lahi sɔŋ Dagbamba n-tuhi Jaamaninima Adiboo tingban' ni.
5. O daa lahi kpaŋsi Musulinsi daadiini Wa yaɣili zaŋ tabili Dagbaŋ.