Zuliya yɛltɔɣa

Tuuli yɛltɔɣa (L1) bee zuliya yɛltɔɣa nyɛla tuuli zuliya shɛli niri ni wum bee n yɛli o dɔɣim bee o bilim saha. Luɣ'shɛŋa dunia yili, zuliya yɛltɔɣa nyɛla daadam zuliya ni yɛri shɛli amaa pani o ni kuli yɛli zuliya bee bali shɛli tuuli. Biɛhigu puuni, ka ti yɛn yɛli ni so zuliya yɛltɔɣa m-bɔŋɔ, naɣila lala nira maa malila lala zuliya maa bee bali maa yɛlli kam (yɛlibu, sabbu, karimbu, buɣisibu) milinsi. Tuuli bali shɛli bia ni bɔhim nyɛla din pahi o ninsalisili, o biɛhigu ni o kaya ni ta'ada ni. Di lahi nyɛla din soŋsiri bia bɔhimbu ni niŋsim shɛŋa o biɛhigu ni. Vihigu nyaya kamani zuliya nira ni ni tooi niŋ milinsi ni zuliya shɛli yɛltɔɣa o ni bɔra shɛm baayan saha yuma ayi sunsuuni,di ni tooi kpuɣi lala nira maa yuma anu zaŋ chaŋ yuma ayɔpɔin ka o naan tooi maɣisi bee n niŋ dede ni ban nyɛ lala zuliya maa nima. Nɔvemba goli biɛɣu pia ni ayopɔin yuuni 1999 (17 November 1999), UNESCO pii Febɔɔri biɛɣu pishi ni yini dali (February 21) n lebi Dunia yili zuliya yɛltɔɣa chuɣu puhibu dabisili (International Mother Language Day).

Kahigibu

Ninsali ŋun nyɛ "bilichini" ni o zuliya yɛltɔɣa n nyɛ beni dɔɣi sɔ ka o be zuliya maa nim ni o be polim saha, ka o daŋ puuni ninkura zaa yɛri lala zuliya maa. Ban yɛri zuliya yɛltɔɣa nyɛla ban mali fukumsi ni bali shɛli beni yɛri maa dɔmini beni dɔɣi ba ka be yiɣisi ni lala zuliya nim maa n gari ŋun zooi na n ti bɔhim li o biɛhigu ni. Ŋɔ nyɛla ninsalinima ni nyari binshɛŋa ka di nyɛla be niŋsim ni biɛhigu ni ninvuɣ'shɛba ban yɛri o zuliya yɛltɔɣa maa. Ban yɛri zuliya yɛltɔɣa nim dii pala beni puhiri ka paɣiri shɛba dɔmini be milinsi ziliŋ zaŋ chaŋ zuliya yɛltɔɣa amaa be nyɛla ban mali baŋsim bɔhimbu zaɣ'suma ni zalisi ni be milinsi ni zuliya yɛltɔɣa maa. Dini boli shɛli zuliya yɛltɔɣa (Ba noli bee Ma noli).

Maɣina ti "zuliya balli" n jendi di piligu n-nyɛ: balli bee yɛltɔɣ'shɛli niri ni bɔhim tuuli ( yɛltɔɣa bee bal'shɛŋa niri ni zaŋ bɔhim yɛligu).

. N jendi di puuni baŋbu: bal'shɛli din nya bee b wum ka niri yɛri a;

. N jendi di kpaŋ baŋbu: bal'shɛli din nya ka niri yɛri a, salo sani.

. N jendi di milinsi: bal'shɛli niri ni mi pam.

. N jendi di tuma: bal'shɛli niri ni yɛri pam. Tindu'shɛŋa kamani, Kenya, India, Belarus, Ukraine n ti pahi Asia wulinpuhili mini Asia sunsuuni tinduya, "Ma noli bee Ba noli" bee "Zuliya yɛltɔɣa" nyɛla din mali shɛli niŋdi daadam zuliya yaɣili o biɛhiguni mini lahabali sabbu tali zaa n gari tuuli yɛltɔɣa shɛli o ni bɔhim. Yaha, Singapore, "Ma noli bee Ba noli" nyɛla daadam zuliya yaɣili yɛltɔɣili wula n yi kuli nya o milinsi ni dina ka "tuuli yɛltɔɣili" nyɛ Siliminsili, din nyɛ din daa pili Island m-be British Empire, ka di lahi nyɛ din yi franca n-ti Singapore bilichinnima dɔmini di tuma zaŋ ti gomnanti shikuriti mini tuma shehi yɛltɔɣa. Zaŋ maɣisi daadam biɛligu kalibu din daa niŋ Canada tingbani puuni, Canada daadam biɛligu laasabu malibunima kahigila zuliya yɛltɔɣa kamani "tuuli yɛltɔɣ'shɛli niri ni bɔhim o bilim ni ka na mili hali ti zooi. Di zooya pam ka tuuli yɛltɔɣa maa lahi pa ŋun yɛri maa ni mi shɛli. Kamani bihi ban pahi zo yaakooro n kuli zuliya Shɛba ni nti pahi ninvuɣ'shɛba ban bɔhim zuliya yɛltɔɣa bilim ni be dundɔŋ ni (amaa ka tiŋa maa zaa ni yɛri bal'shɛli),ban ni tooi tam zuliya beni bɔhim tuuli yɛltɔɣa yaɣ'shɛŋa bee di zaa. Ivan Illich yɛliya ni zuliya yɛltɔɣa nyɛla Catholic baŋdi kura ni daa nam n yɛri ban maŋmaŋa sunsuuni ka che Laatin zuliya, beni daa ti diri alizama din n-nyɛ kashi Asɔri puuni, ka dini n lebi Dolodolo nim ni deei zuliya shɛli n chani booni niriba be soli zuɣu. J.R.R. Tolkien "Silimiinga ni Walshi" karim zɔŋni yuuni 1995, o daa wɔligi Ma noli yɛltɔɣa ka chɛ bilim yɛltɔɣa. Ka yɛli ni bilim yɛltɔɣa n-nyɛ nira ni bɔhim shɛli o bilim saha ni amaa daadama Ma noli bee Zuliya yɛltɔɣa ni tooi mali wɔliginsim ka di bi shɛli pahila o ni zooi ni biɛh'shɛŋa.