Yaa Naa gbaabu

E-Class

Yaan Naa gbaabu nyɛla so' shɛŋa yani kpamba ni doli n-gbaari Yaan naa, tihi ni mɔrilana. Ndan Yaan naa yi kani ka bɛ maali kuli naai zaa, di kpala talahi ni Alizuma shɛli bɛ ni naai kuli maa ka kali kpamba ʒini gbaai Yaan naa dindali yuŋ maa pɔi ka biɛɣu naanyi neei.

Ban gbaari o

Naa yabi Kuɣunaa n-nyɛ yɔɣikpamba maa toondana ban ʒiini gbaari yani nama katini. Bɛ yi gbaai yani naai, ŋuni n-yɛn zaŋ guli maa tim ka bɛ ti zaŋ ti Yaan na'palli so bɛ ni gbaai maa. Naa yaba Gushenaa gba be bɛ puuni domini ŋuni n-ŋoori mo'shɛli bɛ ni mali pahiri guli maa zuɣu maa. Kpamba ban pahi ka bɛ gbaari Yaa Naa shɛb n-nyɛ ; Tuɣiri Nam, Gushie Naa nti pahi Gomli. Binshɛɣu din niŋdi Yaa Naa gbaabu, Gushie Naa tuma n-nyɛli ni o ŋooi mɔɣu nti Nyab Kuɣu Naa ka o naanyi gbaai Naa palo. Yuuni 1648 din daa niŋ ka yani nam bobu mii kaɣi, ka Yani kpamba zilisi ni din tooi yiɣisi tɔbu, ka Kuɣu Naa Gbanyomabiɛm ŋun daa tim Gushie Naa Kpɛɛnbiɛɣu ni o gari tooni n-zaŋ na boribi maa chaŋ Mamprugu lana sani. Tɔ amaa silimiin-gɔli May biɛɣu piiya ni ayi dali yuuni 1948 ka Dagbaŋ daa ʒini ʒi nahigu n-gbaai ni Na' shɛba mini kpamba shɛba m-pa yɛn pahiri ka bɛ gbaai Yaa Naa. Nanima maa n-nyɛ ;

• Gushie Naa
• Yɛlizoli Lana
• Nanton Naa
• Gukpe Naa
• Sunsɔŋ Naa
• Kumbungu
• Kuɣu Naa
• Zohɛ Naa
• Tugri Nam
• Gagbindana.

Bɛ daa lahi gbaami ni di yi ti niŋ ka bɛ kɔŋ so gbaabu, din ŋuna ban chɛ ka bɛ niŋli piibu-piibu ŋun ti nyɛ kalinli pam ŋuni ka bɛ yɛn gbaai.

Bɛ ni gbaari o shɛm

Kpamba ban gbaari Yaan Naa n-nyε Kuɣu Naa, Tuɣirinam, Kpatia Naa ni Gomli. Kpamba ŋɔ yεn buɣila baɣari n-nyε bε yaanima mini tiŋgbana maa ni bɔri na’ so. Dama Kari Naa, Savulugu Lana ni Miɔŋ Lana nyεla ban bɔri Yani maa. Dinzuɣu, bε yi buɣi baɣari maa ka di gbaai so, Mba malle yεrimi ni Naawuni mini ti yaanima ni bɔri na’ so m-bala.  Bε yi ʒili Gbaŋlana naai, bε yεn yulimi n-gbaai Yaan Naa.  Bε yi gbaai Yaan Naa, so bi mi li naɣila kpamba ayopɔin ŋɔ ka Kuɣu Naa yεn ti lahabali; Gushe Naa, Sunsɔŋ Naa, Yelizoli lana Tolon Lana, Nanton Naa, Kumbuŋ Naa ni Gulkpe Naa.

Kuli maa naabu dali ka Gushe Naa yεn ŋooi zɔŋ  mopillimɔɣu n-ti Kuɣu Naa ka o galisi li n-ti guŋ ni bili na’ so zuɣu ni maa (buni wuhibu dali m-bala). Zaawuni ka ŋɔ zaa niŋda, ka biεɣu neei ka bε tari sara.

Yaan naa leebu

Kuli maa Malibu dali zaawuni ka Yaan Naa leebu piina, Yaan Na’ so bε ni yεn leei maa yεn zomi ti sɔɣi du’ shεli nagbaariba maa ni mi, di saha, Tuɣirinam, Gomli, Kpatiya Naa Ni Gushεɣu Yibɔri Naa yεn chaŋla lala duu ,aa ni nti gbaagi o. tuɣirinam yεn gbaala o nudirigu, Ka Gomli  gbaai o nuzaa Ka Kpatiya Naa mini Gushεɣu Yibɔri Naa gbaai mi gbaai o binyεrigu ka bε zaŋ o chaŋ Yil’ titali ni nti kpεhi Katini duu. Lala duu ŋɔ ni ka bε yεn zoogi o (n-leegi o nam).

Tuuli, Gagbindana, Mba Malle ni Tuɣirinam ni kpe duu maa ni nti su o kom ka zaŋ o ʒili nam binʒii zuɣu. Di saham bε ni zaŋ nam nεma kamani nam daliya, nyiŋgokɔrigu ni nam zupiligu m-maali o shili viεnyεliŋga.

Lala nam nεma ŋɔ nyεla Kpuɣinimbo ni daa ku biuŋ Tindana ka deei nam nee’ shεŋa la. Bε ni lahi zaŋ lala Tindana maa nam doli, nam kpana ni kuli nti wuhi Yaan Naa. Dindali ma, bε yεn kɔrigila nahu ka ŋmaagi o binsabili, bimpuli, sapuɣu ni binyɔri  n-she, ka zaŋ nimdi maa niŋ ŋmani  ni ka Gomli pii n-ti Yaan Naa ka o ŋubi. Yuŋ tusuɣu Kpatia Naa yεn zaŋla  Biuŋ Tindana maa kuɣa (Baloŋ) na ka bε tit um kali tuma. Bε yi niŋ lala naai, Kasuli Lana mini o nyaaŋa ni saɣisi Yaan Naa zaŋ chaŋ o ni yεn gbubi salo maa shεm. Lala yuŋ ŋɔ, Yaan Naa bi gbihira. O yi gbihi, Dagbaŋ gba ni gbihi o ʒemani maa ni. lala zuɣu, kpamba kuli yεn bela Naa luɣuli hali ka biεɣu ti neei zaa. Yaan Naa yi yina yi’ titali ni o chaŋ Zɔhi Naaz yiŋa, buŋa mini wɔhu n-ʒεya. Dinzuɣu, o na yεn niŋmi ka o yεn bala buŋa maa buta, kaanyi ŋmaligi nti ba wɔu maa.

Zɔhi  Naa yiŋa ka Yaan Naa yεn be ka bε gbahi paɣasara ban na nyε paɣ’ zilima ka bε leei napaɣaba. Zɔhi Naa yiŋa ka o yεn be hali daabyopɔin dali, di biεkaali ni na, Yaan Naa yεn zola Zɔhi Naa yiŋa chaŋ Mba Buŋa yiŋa nti yeei o nam nεma maa sɔŋ zɔŋ ni. o ni lahi yi nimaani n-zo n-chaŋ Mba Duɣu yiŋa. Zɔhi Naa ni kari Yaan Naa naba Mba Buŋa mini Mba Duɣu yiŋz ni o ti o dabili nuu ni. di saha, Naa nib o liɣiiri mini kpar’ piεllin-ti Zɔhi Naa, n-da o maŋa sulinsi. Kurumbunu ha, laɣikpahira tuhu pihita ni ata (33,000) ka Yaan Naa daa yi yɔri tiri Zɔhi Naa. Dimbɔŋɔ nyaaŋa, Zɔhi Naa mini Yani Kpamba ni chaŋ mba Duɣu yiŋa nti puhi Yaan Naa. Afanima gba ni chaŋ mba Duɣu yiŋa nti karim Kurrani ka suhi Naawuni n-ti Yaan Naa.

Aduwa ŋɔ suhibu nyaaŋga, Yaan Naa ni puhi ka paɣi ŋun kam kana ti nya o nam leebu maa. O ni lahi yεli kpamab nib ε sɔŋ o ka o gbubi Dagbaŋ ka biεhigu maha bɔm ka yaɣiri la ka sokam beni n-diri ka nyura. Nayili maa yi bɔri malibu, Yaan Naa yεn bela Mba Duɣu  yiŋa hali ka bε ti maali nayili naai ka naanyi kpe dini. Di mi yi bi bɔri Malibu, dindali maa ka o yεn kpe nayili nti pili o nam tuma.