Simpa

SIMPA YILA NI NYƐ SHƐLI

Vihigu wuhiya ni simpa yi ʒɛhara la yuuni 1948. Simpa nyɛla paɣasara mini nachimba waa. Simpa warila saɣidihili nyaaŋga bee di yi ti niŋ ka ninvuɣ'tibisili kuli yɛn maali.

LUƔ' SHƐŊA BƐ NI WARI SIMPA

Simpa wabu shɛhi zooya pam Dagbaŋ;

1. Kuya maalibu ni.
2. Kparigu bee nama dibu shee
3. Amiliya yiya
4. Laɣin' gahinda ni.
5. Diɛma ni yiɣijam shee.

SIMPA YILA ZAASHEE DAGBAŊ

Dagbamba malila yila pam ka di ka tariga.Bɛ yiini yila ŋɔ shɛŋa la bɛ diɛma mini bɛ tuma shee. Ka yiini shɛŋa bɛ nimmoo bee nangbatɔɣu saha. Yila kamani, yaawum yila, baamaya yila, tɔra yila, tɔha yila simpa yila ni din kam kpalim maa zaa nyɛla yili kura ka simpa yili palli. Simpa yila nyɛla paɣasara mini nachimba diɛma ka bɛ ŋmɛri binkumda ka yiini yila ka wara. Simpa warila saɣidihili nyaaŋga, di saha paɣasara paɣi ŋmani naai. Simpa nyɛla suhupiɛlli diɛma, simpa ni tooi wa wuntaŋni, yuŋ hali asiba gba. Simpa ni tooi wa kuyiya, amiliya yili, suunayili nti pahi Damba biɛlikulisi ni bee chuɣu kam ni. Simpa yila mali sɔŋsim pam Dagbaŋ. Simpa yila tooi lahi yiini tuma shee yaha.

SIMPA YILA BALIBU

Simpa yila balibu zooya pam, ŋa shɛŋa n-nyɛ ansarisi yila, yurilim yila, salima, turi, biɛrisuŋ, biɛriyoli wuntizobo mini pagɔrisigu yila. Ka shɛŋa laɣim nyɛ nambɔsili, jɛrilim, nirilim, yɛda, suɣilo, jilima, gutulinsi ni ninvuɣ'biɛtali.

SIMPA YILA ANFAANI

Simpa yila nyεla din saɣisiri bi’ shεba bee ninvuɣ’ shεba ban hala bi viεlli ka bε taɣi ŋa ka kpuɣiri halisuma dama bε yi nya ka so biεhigu bi doli soli bee bi niŋ kamaata bε zaŋdi o mi niŋ yila ni yiina. Ka ban kpalim saai. Simpa malila kpamba kamani kɔndɔɣitenima, maagaʒiiyanima, chaamana, n tiri ba jilima. Dinzuɣu bia yi galim pa o o yiŋnima kɔnko n saɣisiri o. O simpa kpamba gba tooi saɣisiri o. Dinzuɣu ni maai maa ni, bihi bɔhindila bɛ ni tiri kpamba jilima shεm ka lala che ka bε zɔri taba suhuri ka che ka bε gbubi nangbanyini ka yuri taba. Saha shεli ha, Dagbanbihi pam daa yi je kom subu bi di ti yεri bε maŋa malibu. Amaa simpa zuɣu bε biεhigu yi pa che ka o ti baŋ o ni yεn gbaari o pɔhim ka bahiri li shεm pɔi ka tɔɣisiri yεltɔɣa ka bi tɔri birilim. Bihi lahi bɔhindi yεltɔɣ’ ŋaha mini yεltɔɣinima ni ŋa gbunni ni nyε shεli simpa ni dama simpa yila mali yεltɔɣ’ ŋaha pam ŋa puuni. So mi bi wuhiri o kpee simpa yila gbunni. Bihi ŋɔ maŋmaŋa m-bɔhira baŋdi bε ni ʒi yila maa kuligu bee luɣ’ shεli polo gbunni ka bε wuhi ba. Dinzuɣu dimbɔŋɔ tooi sɔŋdi bia ka o bɔhiri bɔhisi m-baŋdi o ni ʒi yεltɔɣ’ shεli fasara. Simpa yila lahi tooi sɔŋdi bihi ka bε namdi bε maŋmaŋa yila n-yiina. Naawuni yi yuri so gba dilana lεbirila baaŋa ka niriba di o yila daanfaani. Tinsɔŋ' yila tooi be simpa ni ka bihi yiina lala ŋɔ chɛrimi ka bε baŋdi tiŋzɔŋnima maa yεla. Di nyaaŋa ka bε kore lahi kpεri bε yεltɔɣa bɔhimbu ni. Bia mi yi yiɣisina ka tooi tɔɣisiri bali bɔbigu pahi Dagbani zuɣu di daanfaani yaɣiya.