Kpaɣuʒɛɣu doro (Malaria)

Kpaɣiʒiɛɣu doro nyɛla dor 'shɛli din yiri duunsi dimbu ni na. Dɔɣite nima mini bandiba ban mali lala doro ŋɔ baŋsim wuhiya, ni pa duuŋa kam dimbu n-dii tiri kpaɣiʒiɛɣu doro maa. Bɛ yɛliya, ni duun' shɛba ban tiri niri doro ŋɔ n-nyɛ duun' nyɛma ni amaa duun' lɔri ban yi dim niri, doro ŋɔ pala din yɛn gbaagi o biɛrim ko ka o sum. Daliri din tahi lala ŋɔ na pala shɛli ka nyɛla duun' nyɛma maa ni chani ka ʒiri lo' shɛŋa la zuɣu. Lala lɔɣu maa ka silimiinsi boli ni (Plasmodium). Plasmodium ŋɔ n-tahiri kpaɣiʒiɛɣu doro ŋɔ na di mi nyɛla din be duun' nyɛma ni.

Nahingbana

Kpaɣiʒiɛɣu doro yi gbaai nira, di zooya pam ka o kumdi zuɣu yaali,niŋgbun' duɣili, ka a nya ka o kɔba ni chɔɣisira,ni wari mini tiri.

Di tibbu

Tɔ amaa din lee beni nyɛla ti miri ka ti yi ti kpahim ka nya nahingbana ŋɔ ka ti dii dihitabili ni kpaɣiʒiɛɣu doro m-bala. Di tumi ni a chaŋ ashibiti bee tima shitɔri ni ka bɛ ti zahim a ʒim n-nya.kpaɣiʒiɛɣu doro maa n-shiri bala?. Pɔi ka bɛ naan yi bɔ tibbu n-ti a. Saha shɛli ha, kpaɣiʒiɛɣu daa nyɛla din tumdi barina pam, amaa di pa nyɛla din mali tilaa ka Ghana kpamba yina ti tuhi pam ka lala doro ŋɔ filim. Pa ti tiŋgbani ŋɔ ko n-daa ʒi lala zuɣusuŋ ŋɔ na, Dagbankpamba n-yɛli ni "Tahima zuɣu ka juɣu doli guɣinli",tiŋ' yuli booni Amerika n-daa zaŋ bɛ kpalinzuya gbuni Ghana ka lala nasara ŋɔ daa kana,duunsi lansi daa gari miliyona, tima, kpaɣiʒiɛɣu bin zahindisi, n-ti pahi laɣi piɛliga, din laasabu daa zooi Pam. Di zuɣu che ka kpaɣiʒiɛɣu doro baligi ni baligibu achiika.