Ecosystem services

E-Class

Ecosystem services

yield, derivative, activity, Interest

Yaɣ sheli	service, product, ecological applications
Described at URL	https://www.nwf.org/Educational-Resources/Wildlife-Guide/Understanding-Conservation/Ecosystem-Services

Ecosystem Services nyɛla tuun' shɛŋa din nyɛ tihi ni mɔri ni binkɔbiri biɛhigu yulibu bee dunia namtɛri biɛhigu zuɣu yulibu. Din kuli yɛn che ka ti namtɛri maa ti bo gubu ni taɣibu zaŋ chaŋ di daalaafee polo.

Ecosystem services shɛhiranima n-nyɛ; bindirigu mini kom, ko'kpɛɣu, tam bɔɣa gbibu, dɔri'yɔya bayana niŋbu.

Bɛ Tuma

Bɛ nyɛla ban zaŋ bɛ zaɣa niŋ dunia namtɛri yulibu ni din kuli yɛn che ka lala namtɛri ŋɔ maa biɛhigu kpaŋsi. Bɛ lahi nyɛla ban yɛn bo soya m-bo gubu ni taɣibu zaŋ chaŋ lala dunia namtɛri ŋɔ maa polo dama lala namtɛri ŋɔ maa nyɛla ban tiri ti alaafee ti ʒilɛli puuni.

Bɛ sɔŋsim zaŋ ti ʒilɛli

Mɔɣuni binkɔbiri ŋɔ nyɛla ban sɔŋdi kpaŋsiri ti kaya ni taadanima ti ʒilɛli puuni bɛ ti dii yɛri ti gbansabila tingbana ni. Hali gbampiɛla tingbana kamani Americanima gba, di nyɛla din sɔŋdi ba lɛbigiri bɛ tingbani maa tiri ba. Di zuɣu ti bɔrimi ni ti gu ka taɣi lala namtɛri ŋɔ maa din yɛn che ka ti mini ti bihi zaa ti di di daafaaninima ni nyɛ shɛŋa.

Din niŋ tɔm pam ni nira tooi baŋ lala namtɛri ŋɔ maa ni anfaaninima bee sɔŋsim shɛŋa zaa zaŋ ti dunia, amaa anfaani kara beni pam ka di nyɛla ti namtɛri ŋɔ maa puuni ka di yirina zaŋ ti ʒilɛli ni. Ti bɔmma ni nyamma soya nyɛla din zooi ka lahi mali yaa pam. Bindira balibu lahi nyɛla atakobo ti ti ni ninvuɣ' shɛba ban kpaŋdi bɛ maŋ che ka lala namtɛri ŋɔ maa daalaafee chani viɛnyɛla zaa beni n-che bɛ daalaafee chani dede.

Ti dunia namtɛri ŋɔ mali balibu pam, di shɛŋa n-nyɛ

1. 

   tihi

   

   tihi ni mɔri

   Tihi ni mɔri : Tihi ni mɔri ŋɔ mali sɔŋsim pam zaŋ ti salo bee ʒilɛli. Ti yi yuli tihi ŋɔ, di nyɛla din tooi taɣiri ti ka chɛri pɔhim biɛri biɛhigu ni. Sa' so min yɛn mi ka pɔhim shɛli o ni yɛn zaŋ na maa kpee kani. Di yi niŋ ka tihi yi be luɣ' shɛli o ni yɛn niŋ maa bee yi ʒilɛli maa ni yi mali tihi pam, barina shɛŋa o ni di yɛn tum yɛn balimi. Dama din sɔŋ taɣi pɔhim maa yaa ni nyɛ shɛli n-taɣi sɔŋ yi yiya ka di bi tooi fuɣi li. Mɔri gba nyɛla binshɛli din sɔŋdi ti pam ti ʒilɛli puuni n yɛrila zaŋ chaŋ ti kɔbu polo. Mɔri nyɛla tam zaŋ ti tingbani bee puri, ka di bi tu ni ti diɛmdi li. Mɔri yi zooi a koli ni bee a puuni, di bi tu ni a nyɔ li bee n-niŋ buɣim niŋ li, di tumi ni a fiɛbi lala mɔri maa n-sɔŋ puu maa ni ka di pooi kpe tiŋa n-lɛbi tam ti puu maa yaha. Amaa a yi niŋ buɣim niŋ li, di yɛn dimi n-ku binnema ban sɔŋdi puu maa tam che ka bindira niŋda di saha puu maa tam yɛn gbarigi mi. Yaha, mɔri ŋɔ maa lahi nyɛla ti mali shɛŋa m-pindi ti yiya mini ti puzuri biɛhigu sheep. Di zuɣu ti yuri ka ti nyɔri lala mɔri ŋɔ, ashaara ka ti bɔri tiri ti maŋ maa.

2. 

   monkey

   

   laakumnima

   

   shihi

   

   niɣi

   Binkɔbiri/Binnema: Binkɔbiri mini binnema ŋɔ shɛba be ti ʒilɛli ni, kamani niɣi, buhi, piɛri, bahi, jaŋkun-ti, shihi ni ban pahi zaa nyɛla ti ni guli shɛba ka di mali dalirinima. Ti kana ti yuli niɣi, bɛ anfaani ʒilɛli ni ka zaŋbuɣisi, dama ti guli ba mi m-tooi mali ba kɔra, n-nyɛri bindira dihiri ti niriba bee ti malibu. Bɛ zaŋ ko bindira ŋɔ nyaaŋa, bɛ lahi nyɛla ti bihim shɛba sani m-mali li maani bee n-kuri ti bukaatanima, kamani suhigu yi gbaai nira bee a kuli bɔrimi ni a nyu, di zuɣu bɛ sɔŋdi ti pam. Ti yi yuli bahi mi gba, bɛ tooi sɔŋdi guli ti yiya mini ti aʒianima tiri ti. A yi chaŋ America polo, kɔbigu puuni vaabu pihinii (80%) malila bahi ka bɛ guli bɛ yiya mini bɛ arizichi tiri ba. Di zuɣu ti kpaŋ ti maŋ ka ti guli bee n-wumsiri lala bingula ŋɔ, din sɔŋ ti pam ti ʒilɛli ni. Binnema ŋɔ gba kamani, shihi gba mali anfaani pam ka di kpee kani. Shihi nyɛla ban tiri ti shiri ka ti tooi mali li tibiri ti dɔriti. Dama dɔri shɛŋa beni n-tibirila shiri bee ka di nyɛla shiri ka bɛ mali tibiri li. Di zuɣu ti yi kpaŋ ti maŋ ka ti wumsiri shihi ŋɔ, shiri ŋɔ yɛn pahirila biɛɣu kam. Jaŋkun-ti gba wumsibu mali anfaani pam zaŋ ti ninsalinima, dama bɛ tooi sɔŋdi gbahiri jangbarisi mini binnema ban muɣisiri ti ti duri.

3. 

   mɔɣili

   

   kuliga

   Kulisi/mɔɣa : Ti kulisi bee ti mɔɣa ŋɔ gba sɔŋdi lɛbigiri ninsalinima ʒilɛli, dama ti tooi mali ti bingula chani lala kulisi ŋɔ ni ka bɛ ti nyuri kom. Di zuɣu di tu ni ti tooi bɔri gubu ni taɣibu tiri ti kulisi ŋɔ mini ti mɔɣa maa. Yaha, ti lahi nyɛla ban toori lala kom ŋɔ maa m-mali li duɣiri bindira ka ti mini ti niriba dira. Lala mɔɣa ŋɔ lahi nyɛla din sɔŋdi che ka sahi miri ti saha shɛli kam dama saa gba bɔrila din mahi shee.

Muɣisigu shɛŋa din paari ba

Muɣisigu shɛŋa din tooi paari ti namtɛri ŋɔ zooya pam ti ʒilɛli ni, di shɛŋa n-do gbunni ŋɔ.

• Dɔriti: Tuuli muɣisigu kpeen' shɛli din tooi paari ti dunia namtɛri ŋɔ nyɛla dɔriti, n-nahindi binkɔbiri mini binnema, tihi ni bindira balibu zaa. Lala dɔriti ŋɔ mi yi gbaai di yini kam, di biɛhigu yɛn taɣimi, di ni di tu ni di zooi shɛm la, di ku lahi tooi zooi paai lala. Dɔriti ŋɔ shɛŋa min nahim ti namtɛri ŋɔ hali n-ti kuri li. Di zuɣu di nyɛla muɣisigu zaɣ' titali zaŋ ti ti namtɛri ŋɔ maa zaa.

• Buɣim dili: Buɣim dili gba nyɛla muɣisigu karili ti dunia namtɛri ti ʒilɛli puuni, dama di yi niŋ ka bɛ nyɔ mɔɣu di tooi di namtɛri ŋɔ hali ti ku li. Di yi niŋ ka buɣim ŋɔ yi diri lala namtɛri ŋɔ maa yuuni kam, di yɛn ti paala saha shɛli ka lala binyɛra maa ku lahi be nimaani di saha di filindila lala namtɛri shɛŋa din be lala bobili maa.

• Kom saɣimbu: Kom saɣimbu gba saha shɛŋa tooi nyɛla muɣisigu ti ti namtɛri ŋɔ maa biɛhigu puuni. Kom yi bɔri bee n-saɣim, bukaata shɛŋa bɛ ni mali lala kom maa kura, di ku tooi lahi ku. Bee sɔŋsim shɛŋa kom maa ni yi sɔŋdi ʒilɛli ni ku lahi tooi sɔŋ.

• Pegɔriba: Pegɔriba gba nyɛla ban tooi bɔri muɣisigu tiri namtɛri ŋɔ maa shɛŋa. Pegɔriba ŋɔ shɛba beni n-chaŋ mɔɣuni n-ti kurila binkɔbiri ŋɔ maa mini bɛ bihi zaa. Di mi yi niŋ ka lala niŋda di yɛn ti paala saha shɛli lala binkɔbiri lahi ka ti ʒilɛli ni di saha ti kɔhimi ka lu maa.