Chihibu (Gur-zuliya)

E-Class

Adam (2010) wuhiya ni Dagbani malila tooni bachibura dibaata ka ŋa sɔŋdi n-chihiri yɛligu noli Dagbani ni. O yɛliya ni lala biɛlima ŋɔ, “ku”, “bi” ni “di” pala bɛ ni piiri shɛli yiriŋ n-chihiri yɛligu noli. Ni di yi niŋ ka nira yi pii lala biɛlima ŋɔ ka di bi doli soli, din ŋuna yɛligu maa gbunni ni tooi taŋi. Adam (2010) bi lahi n-tam ka yɛli ni tooni bachibura ŋɔ zaa puuni, ni “ku” nyɛla din gahim n-yi di ko ka che di taba maa. Dama ni “ku” nyɛla din chihira ka lahi wuhiri nyɛvuya ni niŋsim zaa saha yini. Issah (2012), wuhiya ni chihibu nyɛla din pu buyi zuŋu, dini n-nyɛ chihibu “maŋli” ni din dii pa chihibu “maŋli”. Baŋda ŋɔ wuhiya ni chihibu “maŋli” ŋɔ m-mali bachibura la n-tumdi tuma “ku”, “bi” ni “di”, ka din dii pa chihibu “maŋli” la mi nyɛ bachiniŋda ŋan chihiri la. O bi tam ka yɛli ni “ku” chihirila nyɛvuya ni niŋsim ka “bi” mi chihiri niŋsim dim pa nyɛvuya ni. Dizuŋu ŋun nyaya ka “ku” mini Faransinima “ne” la nyɛla yim ka “bi” mi mini Italinima “non” la nyɛ yim. Saanchi (2004) wuhiya ni Dagaare malila “ba” ka di chihiri niŋsim din pa nyɛvuya ni, ka zaŋdi “kuŋ” ka di mi chihiri nyɛvuya ni niŋsim. Baŋda ŋɔ wuhiya ni “ba” mini “kuŋ” zaa nyɛla din dɔndi bachiniŋdili tooni yɛligu puuni. Dimbɔŋɔ wuhirimi ni Dagaare “ba” maa mini Dagbani “bi” la nyɛla ŋan tumdi tuunyinsi ka “kuŋ” mi mini “ku” tumdi tuunyinsi dama ŋa zaa chihirila niŋsim din na yɛn niŋ mini ŋan pa nyɛvuya ni. Safaliba gba nyɛla din bi yi di ko ka che Gur-zuliyanima maa. Dama bɛ gba malila bachibura n-chihiri yɛligu noli kamani ti ni pun n-nya shɛm Dagbani mini Dagaare ni maa. Schaefer mini Schaefer (2004) wuhiya ni Safaliba malila biɛlima dibaata ŋɔ n-chihiri yɛligu, “ba” “kuŋ” ni “ta”. “Ba” chihirila niŋsim din pa nyɛvuya ni, “kuŋ” mi chihirila niŋsim din nyɛ nyɛvuya ni, ka “ta” mi wuhiri zaligu. Baŋdiba ŋɔ bɛ tam ka yɛli ni “kuŋ” “ba” ni “ta” pala ŋan laŋindi taba yɛligu puuni. Safaliba mini Dagaare dii pala din wɔligi pam ka che taba, di zuŋu n-che ka bachibur’ shɛŋa bɛ ni mali n-chihiri ŋɔ mini Dagaare biɛlima la ŋmani taba maa. “Ta” din wuhiri zaligu la ko m-bahi wɔligi di ko ka che dimbalanima maa. Tɔ amaa di zaa mini Dagbani bi yi k ache taba, dama bachibura ŋan be Dagbani ni maa zaa doonila bachiniŋdili tooni n-chihiri yɛligu. Naden(1989) gba wuhiya ni ŋmampurili malila biɛlima ŋɔ “ku” ka di chihiri nyɛvuya ni niŋsim, “di” din wuhirila zaligu ka “bu” mi chihiri niŋsim din pa nyɛvuya ni. O bi lahi n-tam ka yɛli ni ŋmampurili mali bachiniŋda ka ŋa gba chihiri yɛligu noli. Lala bachiniŋda ŋɔ n-nyɛ “m-pa”, “n-ka”, “n-ka” ni “n-zi”. Naden (1989) wuhiya ni “m-pa” yɛligu puuni, di yɛm zaa chanimi nti kpa kɔmpilimenti din be yɛligu maa puuni. Ni ka lahi tooi zooi ka di mini “n-ka” laŋindi n-doli. Olawsky (1999) n-nyɛ ŋun tuui n-niŋ vihigu zaŋ jɛndi chihibu Dagbani ni. O wuhiya ni “bi” ka Dagbani mali n-chihiri niŋsim din pun n-gari, ka mali “ku” mi n-chihiri niŋsim din na yɛn niŋ nyɛvuya ni. Zaŋ kpa bachiniŋda ŋan chihiri polo Olawsky (1999) yɛliya ni “be” mini “nyɛ” malila “ka” ni “pa” ka ŋa chihiri li yɛligu puuni. O bi tam ka lahi yɛli ni “ka” n-lahi nyɛ din chihiri “mali”. Issah (2008) wuhiya ni “ka” nyɛla bachikpaŋsirili, ni di kpaŋsirila bachikpani nyaaŋa yɛligu puuni. Dinzuɣu bachikpani maa n-kanina ka tiri “ka” yɛligu puuni. Baŋda ŋɔ yɛltɔŋa maa nyɛla din kpini n tuma ŋɔ, niriba pam malila “ka” n-tumdi “pa” tuma. Vihigu ŋɔ mi nyɛla din yɛn yuli di bachibura ayi ŋɔ, ka di kpa talahi ni n yuli Issah (2008) ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu maa polo. Schwarz (1999) vihigu puuni, Buli malila tooni biɛlima ŋɔ n-chihiri bachiniŋda noli yɛligu ni. Ŋa n-nyɛ “ka” niŋsim din na niŋda, “kan” zaligu, “kan” nyɛvuya ni, “kan” ni “an”. O bi tam ka yɛli ni Kɔnni din mini Buli tooi kpiɛri taba ni ŋɔ din malila biɛlima dibaata ko, din wuhiri zaligu “dá”, nyɛvuya ni “káán” ni “ká” din wuhiri tiribu. Karimu (2006) wuhiya ni Dagbani yɛltɔŋa puuni ni biɛlim shɛŋa ŋan wuhiri niŋsim din kani bee yɛltɔŋa chihi yɛli nyɛla pa, ka, ku, di ni ӡi. Baŋda ŋɔ ni kali bachi shɛŋa ŋɔ shiri nyɛla ŋan chihira, to amaa di pala din chihiri yiriŋ. Dama di malila di zaa ni chihiri n-doli so’ shɛŋa, lala ŋɔ zuŋu n tuma ŋɔ nyɛla din yɛn kahigi n-wuhi so’ shɛŋa ŋa ni chihri ŋɔ zaa.