Bi bili puli
Bi bili puli nyɛla bihi ban bi paai yuun' pia ni ayopɔin zaani puhi ti zinɛli ŋɔ ni. Lala yɛlli ŋɔ nyɛla yɛli shɛli din naham biɛhigu saha waɣila, ka di mali bukaata ni mali niŋ. Tiŋgbana Fukumsi ban yuuni salo daalaafee zuɣu (WHO) nim niŋ vihigu ka wuhi ni bibili puli ŋɔ tooi niŋ la bayana bihi ban gbaai kaman yuun pia zaŋ hali ni yuun pishi yin'ka (10-19). Puli ŋɔ zalibu yirila be yi ti laɣim ni bidibisi ban bi balaga saha shɛli bini naai bi paɣibu bee bi sɔrilim la. Alaafie vihigu tuma yili nim wuhiya ni bi puɣinsi ban mali alaafee vɛnyɛla tooi piini bi gɔli kam paɣibu ŋɔ nyɛbu kamani yuun pia ni ayi beei pia ni ata.
| Yaɣ sheli | human pregnancy, maternal age, unplanned pregnancy  |
|---|---|
| Daliri din tahi li yom | child sexual abuse |
| Di malila tuma | teenage mother, maternal death, complication of pregnancy, childbirth and the puerperium |
| Health specialty | gynaecology |
Bi bihi puya nim tooi mali puli zalibu yɛli'muɣsira pam kaman paɣaba pam ni mali shɛm. Vihigu lahi wuhiya ni bihi ban nyɛ yuun' pia ni anu zaŋ sheena nyɛla ban tooi mali dɔɣim yɛli muɣsira pirimla be na dii bibie balaga naai la zuɣu. Bihi ban nyɛ kamani yuun piya ni anu hali ni yuuni pishi yin'ka (15-19) yɛlmuɣisira tooi zooya ka di nyɛla zinɛli puuni fakari mini hankali doo kalinsi n gari yɛli' muɣisiri shɛŋa ti ni mi ka di bahindi bihi ban zali puya.
Bibili puli lahi nyɛla din mali yɛli gɔla zaŋ chaŋ shikuru bɔhimbu polo n-ti pahi fara. Bibili puli ŋɔ nyɛla yɛli shɛli din tooi niŋ di tingban shɛŋa din na bɛ lɛbiginsim soya zuɣu ka di bi yi shɛli pahila, doo ni paɣa waliginsim amiliya nyaanga. Alaafee bon ti maŋ soya nyɛla din ka yaa lala tingbana ŋɔ ni ka di zuɣu che ka bihi ban bɛ lala yaɣa ŋɔ ku tooi nyɛ baŋsim zaŋ chaŋ doɣ'saɣisi polo ni bibili puli barina nim ni nyɛ shɛli.
Yuuni 2015, vihigu wuhiya ni bipuɣinsi ban kalinli yiɣisi pihinu yin ka 49 tuhi li puuni n daa nyɛ ban diɣi bihi ka bɛ yuun'pishi tiŋli. Kalinli ŋɔ nyɛla din du pam gbaŋ sabila tin gbana puuni. Ka lɛɛ nyɛ din dɔ tiŋ' Asia gban piɛla tingbana puuni. Ayi kana ti yuli duniya yili bipuɣinsi kalinli din yiɣisi 2.5million ban nyɛ yuun' pia ni ayɔbu 16 n ti pahi 16 million paɣisara ban nyɛ yuun' pia ni ayɔbu hali ni yuuni pishi yin'ka n dɔɣiri bihi yuuni kam.
Bihi ban kalinli yiɣisi 3.9 million n nyɛ ban yihiri puya yuuni kam. Lala yɛli ŋɔ niŋ bayana ti tiŋkpansi n gari fɔna ni. Bi bili puli ŋɔ mini di yɛli gɔla n nye bin shɛli din diri bipuɣinsi nyɛviya yuuni kam ban yuma nyɛ kamani yuun pia ni anu zaŋ chaŋ yuun'pishi yin'ka.