Bachibuɣisira
Piligu
| Yaɣ sheli | word, nominal  |
|---|---|
| Yu'ŋmaa | ADJ, adj. |
| Represents | property |
| Ŋun zaŋli tum nyɛ | Universal Dependencies |
| Model lexeme | L685817, L52488, L1318 |
| Stack Exchange tag | https://linguistics.stackexchange.com/tags/adjectives |
Di pa shɛli a na mi m-bɔri ni a buɣisi bin’ shɛli. A ni zaŋdi bachi shɛŋa ni di tooi sɔŋ a ka a tooi buɣisi a ni bɔri shɛli buɣisibu maa ka ti booni bachibuɣisira maa. Bachibuɣisira [1]buɣisirila bachinamda mini bachizaana.
Bachibuɣisirili nyɛla bachi’shɛli din buɣisiri daadam bee bin’ shɛli din be yɛltɔɣili ni. Dixon
(1982) wuhiya ni bachibuɣisira malila balibu din kpini bin’ bihi mini bin’ kara.
Dimbɔŋɔ wuhimi ni bini kam ka ti yi yɛn buɣisi, faashee ti zaŋ bachibuɣisira ka ŋa wuhi ti lala bini maa kama bee di biɛhigu ni nyɛ shɛli.
Bachibuɣisira shɛhira
Tuuli ti mali bachibuɣisira ka ŋa buɣisiri bini galisim ni nyɛ shɛli kamani: ti’ karili, loori titali, du’ jahampiŋ, wɔb’ wubinli etc
Ti lahi mali bachibuɣisir’ shɛŋa ka ŋa wuhiri bini pɔrilim kamani: ba’ bila, bi’ bilifu, bi’ nyiriŋga, bi’ liɛɣu etc.
Bachibuɣisira shɛŋa lahi beni n-wuhiri bini dubu ni be shɛm kamani: ti’ waɣinli, paɣ’ jia, no’ diɣili, bɔɣ’ zilinli, bɔɣ’ kpuɣili, etc.
Shɛŋa lahi wuhiri bini ni yɛlim shɛm kamani: pal’ yɛlinli, du’ muɣilinli, etc.
Shɛŋa lahi wuhiri bini yuusim kamani: yil’ palli, ti’ polli, loori kurili, loori nyihiŋ, neen’ chɛra, etc.
Bachibuɣisira shɛŋa wuhiri bini dariza kamani: suhu viɛlli, bi’ yoli, bi’ biɛɣu, etc.
Ti lahi mali bachibuɣisira ka ŋa wuhiri bini kama kamani: buku sabinli, piɛ’ piɛlli, bu’ ʒee.
Shɛŋa ŋan buɣisiri niŋgbuŋ biɛhigu kamani: ʒi’ timsili, nim’ balli, bin’ kpiɛŋ, ko’ mahili, ti’ salli, etc.
Bachibuɣisira shɛŋa ŋan buɣisiri daadam biɛhigu bee halli kamani: hal’ suŋ, do’ tɔɣu, bi’ yoli, hal’ biɛɣu etc.
Bachibuɣisira balibu
mali niŋBachibuɣisira mali balibu [2]pam. Bachibuɣisira maa mi pirimi doli ŋa tuma ni ŋa biɛhigu.
Ti nia kpe nyɛla ti wuhi ŋa balibu maa shɛŋa ka ti nya. Olawsky boli shɛŋa bachibuɣisirimaŋa mini manshishilo bachibuɣisira.
Bachibuɣisirimaŋa
mali niŋTi lahi mali bachibuɣisiri shɛŋa ka ti booni ŋa bachibuɣisirimaŋa. Lala bachibuɣisira maa
kuli nyɛla bachibuɣisira ni achiika. Ŋa tuma kuli nyɛla buɣisibu. Lala bachibuɣisira maa bemi kamani bachinamda la. ŋa malila biɛlima ŋa wuhiri kalinli ka tooi dooni bachinamda nyaaŋa. Bachibuɣisirimaŋa maa shɛhira n-nyɛ:
[8.1] viɛlli, viɛla suŋ,suma polli, pola karili, kara saɣisinli, saɣisima
| muni, muna | jia, jihi | kɔɣu, kɔri | yɛlinli, yɛlima | wɔɣinli, wɔɣila. |
| mɔɣu, mɔri | bila, bihi | titali, titaŋa | palli, pala | muɣiliŋga, muɣilinsi |
| liɛɣu,liɛri | kurili, kura | kurili,kura | kurigu,kura | gbariŋ,gbarima |
Bachinamdimaŋa maa doonila bachinamda nyaaŋa yɛltɔɣa ni. Lala bachinamda ŋɔ zaɣ’ yini kam yi dɔni miri bachinamdili, lala bachinamdili maa bahirila di kalinli biɛlinli maa. Jilikpeeni n-kpalimda kamani shɛhira ŋan doli ŋɔ na ni wuhi shɛm.
[1.2] a. ba’ ʒee ba’ ʒɛhi
| b. | su’ jia | su’ jihi |
| c. | liiga piɛlli | liiga piɛla |
Manshishiilo bachibuɣisira
mali niŋLala bachibuɣisira dii pala bachibuɣisira. Ŋa ŋmanila bachiniŋdipahira mini bachinamda.
Ŋa dii bi za dede n-ti bachipubu shɛli. Ti yi lahi lihi ŋa dooshee yɛltɔɣa, ŋa dooshee bahi be ŋa ko ka che bachibuɣisirimaŋa maa. pubu. Shɛhira ŋan do tiŋli ŋɔ doonila bachinamda tooni. Lala bachibuɣisira maa ka biɛlin’ shɛŋa ŋan wuhiri ni ŋa nyɛla zaɣ’ bɔbigu bee zaɣ’ yini. Kpe baa mini buŋa maa n-niŋdi zaɣ’ bɔbigu.
| [8.3] | barina baa | barina bahi |
| alaha buŋa | alaha bunsi |
Bachibuɣisira maa yi tilim dɔni bachinamda maa tooni, chiriŋ ni kana yɛltɔɣa maa ni. Ti
lahi nya ka lala bachibuɣisira maa ka kalinli biɛlima la. Yɛltɔɣiŋmasɔɣu maa zaɣ’ gaŋtali
mini bɔbitali yirila bachinamdi’ shɛli bachibuɣisirili maa ni buɣisiri maa ni na.
[1.4] *ba’ barina
*buŋa alaha
Lala bachinima ni tooi zani ŋa gama zuɣu kamani bachinamda la. Lala chɛmi ka shɛba bi lihi ŋa bachibuɣisira, amaa bachinamda ŋan tumdi bachibuɣisira tuma. Lihimi shɛhira ŋɔ.
[1.5] a. Alaha ka n da li.
b. Di mali barina.
Manshishiilo bachibuɣisira ŋɔ shɛŋa biɛhigu be ŋa kɔ ka che zuɣusaa shɛhira ŋɔ. Lala bachibuɣisira ŋɔ dii bi dooni paani bachinamda zuɣu kamani bachibuɣisirimaŋa ni niŋdi shɛm maa. Ŋa kpuɣirila biɛhigu shee bachiniŋdili (Olawsky (1999:18), ka lala bachibuɣisirili maa pani bachiniŋdili maa zuɣu kamani gbunni ŋɔ ni wuhi shɛm.
[1.6] O be chirichi
Di be polipoli
*O be viɛlli
*O be suŋ
*O be biɛɣu.
Amaa vihigu wuhiya ni lala bachi shɛŋa Olawsky ni wuhi maa bi tumdi bachibuɣisira tuma. Ŋa tumdila bachiniŋdipahira tuma. Ti mi yi yɛn wuhi lala faashee ti zaŋ bachibuɣisir’ shɛŋa n-sɔŋ lala bachinima maa dooshee ka nya gbunni beni kamani ti ni niŋ shɛm (6) ni zuɣusaa ŋɔ.
Bachinamdibuɣisira
Bachinamda nyɛla yuya bachinima kamani ti ni wuhi shɛm maa. Amaa di ni tooi niŋ ka
bachinamdili taɣi tuma yɛltɔɣa ni n-kpalim tumdi bachibuɣisira tuma. Ti yi nya ka bachinamda ayi pa taba zuɣu yɛltɔɣa ni ka ŋa zaa be bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu ni, yini bahi buɣisirila yini. Dooshee bi wuhiri din buɣisiri di kpee amaa gbunni n-yɛn wuhi din buɣisiri di kpee. Chɛliya ka ti nya shɛhira ŋɔ.
[1.7] Adam gbarigu sa goya.
Bachibuɣisira nyɛla bachi shɛŋa ŋan kahigiri bachinamda mini bachizaana yɛltɔɣa puuni. Di wuhiri bachinamda maa biɛhigu ni nyɛ sham yɛltɔɣa puuni.
Shɛhiranima; piɛlli, bela, titali, jia, waɣinli, viɛlli.
Bachibuɣisira Balibu
mali niŋ- Galisim bachibuɣisira: nyɛla di wuhiri bin'shɛɣu galisim ni nyɛ shɛm.
Shɛhiranima:
- O mali la pu' titali.
- Chirifo waɣ'gi pam.
2. Biɛhigu bachibuɣisira: nyɛla din wuhiri binshɛli di ni buɣisiri maa biɛhigu ni nyɛ shɛm.
Shɛhiranima
- Doo ma nyɛla do' biɛɣu.
- O kɔrigila nolo sabinli
3. Bɔhigu bachibuɣisira: di nyɛla bachi shɛli din chɛ ka yɛltɔɣili lɛbiri bɔhigu.
Shɛhiranima:
- Bɔ ka a bɔra?
- Bindiri dinnima ka bɛ lee kɔhira?