E-Class

Acacus Mountains
mountain range, archaeological site
Pahi laTadrart Mali niŋ
Zuliya wuhibuAkukas Mali niŋ
Zoli yaliŋTassili n'Ajjer Mali niŋ
TiŋaLibya Mali niŋ
Din be shɛli polonaGhat District Mali niŋ
Tiŋgbaŋ yaɣili calinli24°50′0″N 10°20′0″E Mali niŋ
Significant eventlist of World Heritage in Danger Mali niŋ
Heritage designationWorld Heritage Site Mali niŋ
World Heritage soliWorld Heritage selection criterion (iii) Mali niŋ
Map

Acacus Mountains bee Tadrart Akakus (Arabic: تدرارت أكاكوس / ALA-LC: Tadrārt Akākūs) nyɛ din niŋ zoli Ghat District din be western Libya, Sahara luɣ'shɛli polo. Di bɛla tiŋ shɛli be ni booni Ghat, din be Libya la wulin puhuli zuɣu n lahi tee chɛŋ north, Algeria luɣili zuɣu kaman 100 kilometres (62 mi) zuɣu.

Taari mali niŋ

Etymology mali niŋ

Tadrart nyɛla din nyɛ feminine form zaŋ ti "mountain" din be Berber balla ni (masculine: adrar

Tampima malibu mali niŋ

Bɛ mi la lala yaɣili ŋɔ di tampima malibu baŋsim la zuɣu (rock art) ka bɛ daa zaŋli pahi UNESCO World Heritage Site ni yuuni 1985 di ni mali peentiri shɛli dɔkpɛri shɛŋa la zuɣu. Di peetibu ŋɔ daa niŋla 12,000 BCE zaŋ chaŋ 100 CE saha ka tahi kali mini biɛhigu taɣibu na.[1]

Di mali la binkobi shɛba bɛ ni peenti ka kpɛ,kamani giraffes,wɔbiri, taataa nima ni laakuma, nti pahi ninsalinima mini yuri. Bɛ buɣisirila niriba dakulo kam, for shɛhira,yila ŋmɛbu ni mini waa wabu.[2][3]

Milk lipids mali niŋ

Tadrart Acacus lahi nyɛla yaɣishɛli milk lipids ni daŋ duɣibu, ka bɛ yuuni 7,500 BP saha.[4]

Vandalism and destruction since 1969 mali niŋ

Muammar Gaddafi nam saha la din gbaai yuuni 1969 n-ti kpa 2011 yuuni, be daa nyɛla ban yi be ni booni shɛli "Department of Antiquities" yɛla ni ka be viɛla. Yuma zaŋ gbaai 2005, din niŋ ka be bɔri kpam lala kuɣ' shɛli din mali baŋsim ka di pa di zuɣu la gbunni che ka kuɣili maa bela barna ni. Maʒin kara nyɛla be ni zaŋ shɛŋa kpa kuɣuli maa gbinni ni be baŋ kpam ŋɔ ni be shɛli, ka dinzuɣu che ka be wurindi kuɣ'shɛŋa din miri  lib, b n-ti pahi din gili din nyɛ Tadrart Acacus kuɣ' shɛli din mali baŋsim ka di pa di zuɣu la.[5]

Bin'kuri shɛŋa be ni ʒɛri ni maa nyɛla din niŋ ninmɔhi.[6] Zaŋ chɛŋ be UNESCO nim ni daa mŋɛ kuŋɔ n-ti Libya's archaeological and cultural heritage nima, ni be yɛli Libya nim ka dama ni lala yɛl'kura ŋɔ "nyɛla tayiɣisi ni zuri shɛli n-ti pahi tan'mɛriba ban wurindi li la."[7]

Yuuni 2012 puuni be n-daa ku Gaddafi la nyaaŋa, be daa kpaŋ be maŋa ni be kpuɣi tumtumdiba ka wuhi ba be tuma ka di nyɛla UNESCO nim niya ni so'chibsi din laasabu nyɛ $2.26 million la puuni, be mini Libya ni Itali gɔmnanti nima. So'chibsi ŋɔ puuni n-nyɛ di mali zali, du gubu ni di niriba baŋsim liɛbu. N-ti pahi Tadrart Acacus, Libya nim malila UNESCO duniya Heritage nim ŋɔ dabaanahi n pahi din nim n-nyɛ:  Cyrene, Leptis Magna, Sabratha ni Ghadames.[8] UNESCO nim saɣsigu puuni, be yɛliya ni di tuya ka be kpa luɣ'shɛli be yɛn liɛri ban yɛn guli li ni ban yɛn gbubi li baŋsim shɛli polo Ghat bee Uweynat puuni, ka di lahi nyɛ museum din yɛn nyɛ yɛl'kpeeni din che ka niriba baŋ di yɛla.[9]

UNESCO State of Conservation (SOC) lahabali gbaŋ din gbaai 2011, 2012 ni 2013 wuhiya ni kuɣa ŋɔ shee kaman bin pii nyɛla be ni kuli li mi shɛli ka wurumdi li silimiin gɔli April 2009 ha.[10] Yɛl'bɔbigu din gili "property boundaries of the World Heritage ɔSite" ni "property management" yi laɣim, tiŋbihi ŋɔ gba daa be mi di dariza la gba daa pahiya che ka niriba saɣindi li. Zaba din be lala yaɣili ŋɔ tum 2011 yuuni la gba nyɛla din kpaŋsiri binyɛra wurimbu.[11]

Silimiin gɔli May 2013 puuni, UNESCO daa kpuɣi tabiibi baŋsim sɔya din wuhi be ni yɛn gu ka taɣi Tadrart Acacus site la shɛm, ni be ni yɛn kpuɣi so'chib shɛŋa n-tooi kpaŋsi kaya ni taada din daa be shɛm zaŋ chɛŋ di gubu ni di gbib'bu puuni.[12]

Silimiin gɔli 14 April 2014 puuni, lahabali daa yina n-wuhi ni bi'biɛhi laɣinsi dibaayi, ban gba daa be tiɛhi viɛnyɛla ka ŋma be mammaŋ yuya n tabili pahi kuɣ' shɛŋa din mali baŋsim ni sabbu di zuɣu, ni ban gba daa zaŋ ti yɛrisi ni be nyɛhi anfooni ni sabbu din pa kuɣa maa zuɣu.[13] Silimiin gɔli April 20, 2014 dali, tiŋ'bi lahabali sabiriba ban yi Ghat, Libya, Aziz Al-Hachi la daa nyɛla ban ti French nim lahabali tira so ŋun yuli booni Jacques-Marie Bourget la ka yɛli, ni "sledgehammer" nim mini "scrub brushes" ka be daa zaŋ saɣim UNESCO Rock-Art World Heritage Site of Tadrart Acacus.[14][15]

joograafi mali niŋ

Tadrart Acacus mali la tiŋgbani konkɔba balibu, din mali nahingbaŋ bihigu, "dunes to arches, gorges, isolated rocks and deep wadis (ravines)". Din nyɛ tiŋgbani kara n-nyɛ arches of Afzejare kini Tin Khlega. Sahara tigbani kumani zaɣi yino, di mali ʒɛgbana bee mɔri , kamani daadaa Calotropis procera, di zoya ŋɔ mali la tigbanni kom mini ko bilisi nima.

Karimi pahi mali niŋ

Notes mali niŋ

  1. UNESCO World Heritage Centre. UNESCO Fact Sheet. Whc.unesco.org.
  2. Jebel Acacus Map and Guide (Map) (1st ed.). 1:100,000, inset 1:400,000. Tourist and cave art information. Cartography by EWP. EWP. 2006. ISBN 0-906227-93-3. Archived from the original on 2015-04-27. Retrieved 2008-04-20.
  3. Acacus Rock Art Photo Gallery. Ewpnet.com.
  4. (2013) "Animal Genetics and African Archaeology: Why It Matters". African Archaeological Review 30: 1–20. DOI:10.1007/s10437-013-9130-7.
  5. https://www.theguardian.com/artanddesign/2005/feb/10/heritage.artsandhumanities
  6. http://www.libyaherald.com/2012/12/23/libyan-archaeologists-look-to-the-future-with-new-training/#ixzz30zUDRKFY
  7. http://www.libyaherald.com/2013/09/25/unesco-training-to-combat-the-looting-of-libyan-antiquities/#ixzz30zRTDVxN
  8. UNESCO supports Libyan Heritage with $2m Project | Libya Business News (en-US) (2012-12-07).
  9. Centre, UNESCO World Heritage. UNESCO World Heritage Centre - State of Conservation (SOC 2011) Rock-Art Sites of Tadrart Acacus (Libya) (en).
  10. Centre, UNESCO World Heritage. UNESCO World Heritage Centre - State of Conservation (SOC 2011) Rock-Art Sites of Tadrart Acacus (Libya) (en).
  11. Centre, UNESCO World Heritage. UNESCO World Heritage Centre - State of Conservation (SOC 2011) Rock-Art Sites of Tadrart Acacus (Libya) (en).
  12. UNESCO organizes training course for conservation and restores of Libyan Artefacts (en) (2013-07-08).
  13. Archive copy.
  14. http://www.algerie1.com/international-2/libye-les-salafistes-wahhabites-libyens-detruisent-un-site-de-12-000-ans-dage/
  15. Archive copy.

Further reading mali niŋ

  • Di Lernia, Savino e Zampetti, Daniela (eds.) (2008) La Memoria dell'Arte. Le pitture rupestri dell'Acacus tra passato e futuro, Florence, All'Insegna del Giglio;
  • Minozzi S., Manzi G., Ricci F., di Lernia S., and Borgognini Tarli S.M. (2003) "Nonalimentary tooth use in prehistory: an Example from Early Holocene in Central Sahara (Uan Muhuggiag, Tadrart Acacus, Libya)" American Journal of Physical Anthropology 120: pp. 225–232; doi:10.1002/ajpa.10161
  • Mattingly, D. (2000) "Twelve thousand years of human adaptation in Fezzan (Libyan Sahara)" in G. Barker, Graeme and Gilbertson, D.D. (eds) The Archaeology of Drylands: Living at the Margin London, Routledge, pp. 160–79;
  • Cremaschi, Mauro and Di Lernia, Savino (1999) "Holocene Climatic Changes and Cultural Dynamics in the Libyan Sahara" African Archaeological Review 16(4): pp. 211–238; doi:10.1023/A:1021609623737
  • Cremaschi, Mauro; Di Lernia, Savino; and Garcea, Elena A. A. (1998) "Some Insights on the Aterian in the Libyan Sahara: Chronology, Environment, and Archaeology" African Archaeological Review 15(4): pp. 261–286; doi:10.1023/A:1021620531489
  • Cremaschi, Mauro and Di Lernia, Savino (eds., 1998) Wadi Teshuinat: Palaeoenvironment and Prehistory in South-western Fezzan (Libyan Sahara) Florence, All'Insegna del Giglio;
  • Wasylikowa, K. (1992) "Holocene flora of the Tadrart Acacus area, SW Libya, based on plant macrofossils from Uan Muhuggiag and Ti-n-Torha Two Caves archaeological sites" Origini 16: pp. 125–159;
  • Mori, F., (1960) Arte Preistorica del Sahara Libico Rome, De Luca;
  • Mori, F., (1965) Tadrart Acacus, Turin, Einaudi;
  • Mercuri AM (2008) Plant exploitation and ethnopalynological evidence from the Wadi Teshuinat area (Tadrart Acacus, Libyan Sahara). Journal of Archaeological Science 35: 1619-1642; doi:10.1016/j.jas.2007.11.003
  • Mercuri AM (2008) Human influence, plant landscape evolution and climate inferences from the archaeobotanical records of the Wadi Teshuinat area (Libyan Sahara). Journal of Arid Environments 72: 1950-1967. doi:10.1016/j.jaridenv.2008.04.008

External links mali niŋ

Kundivihira mali niŋ

  • UNESCO Fact Sheet
  • Italian-Libyan Archaeological Mission in the Acacus and Messak
  • Natural Arches of the Akakus Plateau